Światopogląd i filozofia współczesna - charakterystyka

Światopogląd i filozofia współczesna są bardzo zróżnicowane. W latach 50. dużą popularność w Europie zyskał prąd myślowy, który zrodził się w międzywojniu, a mianowicie egzystencjalizm. Filozofia stworzona prze Martina Heideggera, Jena Paula Sartre’a i Karla Jaspersa stała się podstawą wielkiego ruchu społecznego, zwłaszcza we Francji.

Nie wyczerpują się również filozoficzne treści psychoanalizy Freuda, którego słynnym kontynuatorem był Jacques Lacan. Francuski psychiatra zreformował i odnowił popularność tej dziedziny we Francji.

Najbardziej wpływowym światopoglądem w XX wieku stał się niewątpliwie marksizm i jego teoria stosunków społecznych oraz interpretacja historii. Ideologia ta znajdowała wyjaśnienie mechanizmów dziejów w odwiecznej walce klas o środki produkcji i sprowadzała człowieka do poziomu istoty działającej (homo faber), dla której najważniejszą rzeczą są kwestie materialne (baza), zaś kultura, religia i sztuka to tak zwana nadbudowa, która jest tylko ubocznym produktem cywilizacji.

Koncepcja ta została wcielona w życie pod nazwą marksizmu-leninizmu w Związku Radzieckim i w krajach Europy wschodniej i jak wiadomo, jej praktyczne konsekwencje okazały się tragiczne. Mimo to marksizm nadal pozostaje bardzo wpływową ideologią w kręgach zachodnich intelektualistów (np. w koncepcji humanizmu Gianniego Vattimo).

Zasadniczym wymiarem współczesnej filozofii jest jednak tak zwany „zwroty lingwistyczny”, a więc odejście od kartezjańskiej wizji poznania i podmiotu. O ile, jeszcze fenomenologia zakładała, że świat można poznać w sposób bezpośredni, za pomocą czystych aktów świadomości, o tyle od momentu rozpowszechnienia się teorii Koła Wiedeńskiego (zwłaszcza Ludwiga Wittgensteina), uważa się, że nie ma poznania, które nie byłoby zapośredniczone przez język.

Nauki humanistyczne odróżnione przez Wilhelma Diltheya od nauk przyrodniczych nie wyjaśniają świata, ale próbują go zrozumieć (badają język owego rozumienia). Tym samym, jak wskazuje Michał Paweł Markowski, naczelną filozofią skupiającą w sobie wszystkie inne po zwrocie językowym jest filozofia hermeneutyczna. Hermeneutyka odchodzi bowiem od tradycyjnej epistemologii, a więc nie zajmuje się już poznawaniem świata, które staje się niemożliwe. Każde poznanie jest tu interpretacją, nie ma obiektywnego sensu, ale tylko taki, który rodzi się w konkretnym języku. Twierdzenia, które wypowiadamy o świecie, nie mówią o nim samym, ale o tym, jak my go postrzegamy. Stąd w centrum refleksji filozoficznej usytuował się język.

Znalazło to odzwierciedlenie w strukturalizmie inspirowanym pracami Ferdinanda de Saussere’a i Praskiej Szkoły Językowej. Momentem narodzin filozofii strukturalistycznej było odniesienie przez Claude’a Levi Starussa teorii lingwistycznych do struktury ludzkiego umysłu, a następnie do całej kultury.

Z zainteresowania językiem, a dokładnie jego znakową stroną wyrosła również semiotyka Charlesa Sandersa Peirce’a, kontynuowana np. przez Umberto Eco.

Refleksję nad językiem kultury i historii, choć od zupełnie innej strony podejmuje też hermeneutyka Hansa-Georga Gadamera i Paula Ricoeura. Sens rodzi się tu w swoistym dialogu z tradycją i przeszłością. Światopogląd Ricoeura należy do  hermeneutyki chrześcijańskiej i etycznej, w której mieszczą się również teorie Emmanuela Levinasa, filozofia dialogu księdza Józefa Tischnera i personalizm (Jacques Maritain, Karol Wojtyła).

Zupełnie odmiennym nurtem filozofii jest natomiast postmodernizm i dekonstrukcja (choć też należą do owoców zwrotu lingwistycznego). Poglądy te reprezentowane przez Francoisa Lyotarda, Jacquesa Derridę, Michela Fauccaulta, Paula de Mana czy Richarda Rorty’ego wyrastają z odrzucenia kategorii obiektywnego rozumu, kategorii postępu i niezależnego podmiotu. U ich podstaw leży „hermeneutyka podejrzeń” Marksa, Nietzschego i Freuda.