 |
| Julian Przyboś |
Julian Przyboś urodził się w 1901 r. w miejscowości Gwoźnica Dolna na Rzeszowszczyźnie. Poeta wywodził się z warstwy chłopskiej. Jako młody człowiek wstąpił do POW (Polskiej Organizacji Wojskowej utworzonej przez Józefa Piłsudskiego) i w 1918 roku brał udział w walkach polsko-ukraińskich, a w 1920 w wojnie polko-bolszewickiej.
W latach 1921 – 1923 Przyboś studiował polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim, a następnie pracował jako nauczyciel, najdłużej w Cieszynie. Tutaj poznał swoją wielką miłość taterniczkę Marzenę Skotnicównę, która była jego uczennicą. Dziewczyna zginęła w dramatycznych okolicznościach w górach. Wraz z młodszą siostrą spadła ze ściany Zamarłej Turni w Tatrach. Po jej śmierci Przyboś napisał słynny wiersz „Z Tatr”. W 1932 roku ożenił się zaś z Bronisławą Kożdoniówną.
Jako poeta Przyboś niemal od początku był związany z Awangardą Krakowską. Swoje wiersze, a także utwory programowe i artykuły drukował w pismach „Zwrotnica”, „Linia”, ale także np. „Sztuka Współczesna”. W 1925 roku ukazał się pierwszy tom poetycki Przybosia, „Śruby”. W 1937 roku poeta wyjechał do Paryża na stypendium, wrócił do kraju w 1939 roku.
Po wybuchu wojny udał się do Lwowa zajętego przez Związek Radziecki. Pisarz pracował tu w Zakładzie Narodowym imienia Ossolińskich. Po wkroczeniu na te tereny Niemców poeta został aresztowany przez gestapo. Kiedy go zwolniono, resztę wojny uprawiał rolę w rodzinnej wsi.
Po zakończeniu wojny, w okresie PRL-u Przyboś pełnił wiele ważnych funkcji w życiu publicznym. Był pierwszym prezesem ZZLP, a także posłem w Szwajcarii (1947 – 1951), zaś w latach 1951 – 1955 był dyrektorem Biblioteki Jagiellońskiej. Należał również do PZPR, wystąpił z partii w 1958 roku. Julian Przyboś zmarł w Warszawie w 1970 roku.
Charakterystyka twórczości
Julian Przyboś to jeden z czołowych przedstawicieli Awangardy Krakowskiej, której naczelnym hasłem było: „miasto-masa-maszyna”. Znalazło ono odzwierciedlenie w poezji tego twórcy. Młodzieńcze wiersze Przybosia zostały wydane w tomach: „Śruby” (1925) i „Oburącz” (1926). Można tu odnaleźć przede wszystkim fascynację ludzką pracą. Apoteoza tej aktywności obejmuje u autora również samą koncepcję twórczości, zgodnie z którą poeta jest swoistym robotnikiem słowa. Ów tyrteizm pracy zostaje wyrażony u Przybosia za pomocą emocjonalnego stylu, hiperbolizacji i dynamizmu tekstu. Ponadto ważnym leitmotivem wczesnej twórczości jest tu maszyna. Staje się ona rekwizytem i bohaterem tej poezji, ale także wzorem idealnego wiersza.
Dojrzałą twórczość, z którą przychodzi popularność, rozpoczynają tomy „Sponad” (1930) i „W głąb las” (1932). Jak zaznacza Jerzy Kwiatkowski, dokonuje się tu całkowity przełom w zakresie poetyki i problematyki. Przybosia przestaje bowiem interesować miasto, a w centrum jego poetyckiego obiektywu pojawia się wiejski krajobraz. Ponadto maszynizm zostaje zastąpiony swoistym liryzmem i groteską. Zmienia się również koncepcja języka poetyckiego, operującego słowotwórczą wieloznacznością. Poeta staje się kreatorem świata przedstawionego.
Ponadto pojawia się zmysłowa tematyka erotyczna, a także wiersze inspirowane wspomnieniami z dzieciństwa. Szczególnie interesującym osiągnięciem artystycznym autora jest tom „Równanie serca” (1938), wydany niejako w przededniu II wojny światowej. Przyboś jako jedyny z ówczesnego Parnasu polskiej literatury nie ulega nastrojom katastroficznym, ale wręcz przeciwnie, jego poezja nabiera rewolucyjnych, podniosłych tonów. Jednocześnie w zbiorze tym znalazł się wspaniały cykl wierszy o Paryżu, np. „Notre-Dame”.
Twórczość powojenna
Po wojnie ukazują się dwa tomiki Przybosia: „Miejsce na ziemi” (1945) i „Rzut pionowy” (1952), które zawierają wiele wierszy przedwojennych i wojennych. Nowością jest tu natomiast cykl „Linia powietrzna”, zdominowany przez awangardowe motywy lotu i zdobywania przestrzeni. Z kolei, jak zaznacza Stanisław Burkot, w kolejnym tomie – „Najmniej słów” (1955) poeta po raz pierwszy konfrontuje swoją postawę z nową, socrealistyczną rzeczywistością. W dużej mierze (pomimo lewicowych poglądów Przybosia) są to zatem wiersze mające charakter obrachunkowy, a nawet melancholijny. Ostatecznie zwycięża jednak akceptacja nowego porządku, apoteoza pracy i klasy robotniczej.
Po okresie stalinizmu autor „Równania serca” powraca do problematyki awangardowej i tworzy poezję, która stanowi wyraz wierności raz obranym ideałom. W takiej tonacji utrzymane są tomy: „Narzędzie ze światła” (1958), „Próba całości” (1961), „Więcej o manifest” (1962), „Na znak” (1965), „Kwiat nieznany” (1968). Przyboś pisywał również eseje programowe: „Linia i gwar” (1963) i „Sens poetycki” (1967).