Geografia polityczna jest jedną z nauk geograficznych, działem geografii społeczno-ekonomicznej. Zajmuje się strukturą i funkcją jednostek politycznych. Jednostki te to przede wszystkich: państwa, ale też jednostkami niższego rzędu – analizuje podział administracyjny oraz organizacje międzynarodowe skupiające wiele państw dla realizacji różnych celów.
Geografia polityczna zajmuje się też granicami państw (i jednostek niższego rzędu) oraz przestrzennym zróżnicowaniem preferencji wyborczych ludności (geografia wyborcza).
Państwo to podstawowy rodzaj organizacji terytorialnej i politycznej społeczeństw, działające w założeniu na rzecz interesów swoich mieszkańców. Cechy państwa to:
- terytorium, które posiada (zamknięte granicami),
- ludność, która to terytorium zamieszkuje, wobec której państwo (jego władze) w mniejszym lub większym stopniu stosują przymus stosowania prawa,
oraz władza państwowa – suwerenna, czyli niezależna od innych państw i organizacji ponadpaństwowych i zdolna do utrzymywania z nimi stosunków politycznych.
Terytorium państwa obejmuje jego obszar lądowy, wody terytorialne (jeśli obszar lądowy państwa styka się z brzegiem morskim), przestrzeń powietrzną (do górnej granicy atmosfery) nad lądem i morzem oraz skały pod tym terytorium (formalnie aż do środka Ziemi).
Wody terytorialne, nad którym państwo sprawuje suwerenną władzę to jego wody wewnętrzne (w Polsce m.in. części zalewów: Szczecińskiego i Wiślanego) oraz strefa morza terytorialnego, o szerokości najczęściej 12 mil morskich (22 km 224 m). W przypadku niektórych państw wyspiarskich (np. Indonezja) międzynarodowe prawo morskie wyróżnia jeszcze kategorię wód archipelagowych (pomiędzy wyspami) zaliczanych do wód terytorialnych.
Na zewnątrz morskiej granicy państwa (granicy morza terytorialnego) rozciąga się wyłączna strefa ekonomiczna. Jest to obszar międzynarodowy z pewnymi prawami ekonomicznymi zastrzeżonymi na rzecz państwa leżącego na przyległym brzegu (prawo eksploatacji zasobów żywych i nieożywionych, badań naukowych, ochrony środowiska, budowania sztucznych wysp i innych instalacji).
Obszar danego państwa nie mający łączności z główną częścią terytorium państwa nosi nazwę eksklawy (np. będąca częścią Angoli Kabinda, leżąca na brzegu Oceanu Atlantyckiego a od strony lądu otoczona przez terytorium Demokratycznej Republiki Konga). Jeśli natomiast w obrębie terytorium danego państwa leży inne państwo lub jego część nazywamy to terytorium enklawą (np. San Marino jest enklawą w obrębie terytorium Republiki Włoskiej).
Granice państwa mogą mieć charakter naturalny: brzeg morski, rzeka (linia środkowa koryta, jej położenie zmienia się, co może powodować konflikty, takie jak wojna Iraku i Iranu w latach 80.tych XX wieku o przebieg granicy na rzece Szatt al-Arab), łańcuch górski (najczęściej linia głównego działu wodnego) lub sztuczny/geometryczny (granica USA i Kanady na zachód od Wielkich Jezior, granice wielu krajów afrykańskich wykreślone przez dawnych kolonizatorów europejskich).
Państwa mają różną formę rządów (ogólnie monarchia lub republika), sposób sprawowania władzy (państwo demokratyczne lub autorytarne) i ustrój terytorialny (państwo unitarne, np. Polska, czy federacyjne, w którym kompetencje władz centralnych i regionalnych są rozgraniczone, np. USA, Niemcy, czy Indie).
Współcześnie większość państw rezygnuje z części swojej suwerenności ograniczając niektóre swoje prawa (np. do napadania na sąsiadów, czy wprowadzania i samodzielnego ustalania wysokości ceł na importowane towary) organizacjom międzynarodowym, takim jak: Organizacji Narodów Zjednoczonych, Wspólnota Europejska i inne.
Istnieją też państwa, które formalnie (dla wspólnoty międzynarodowej) nadal są państwami, ale ich władze i infrastruktura społeczna w różnym stopniu uległa rozpadowi. Nazywa się je państwami upadłymi. W największym stopniu proces ten obserwujemy w Somalii, w której doszło do całkowitego załamania się państwowości.
W 2013 roku istniały 194 państwa uznawane przez społeczność międzynarodową. Największym państwem świata jest Federacja Rosyjska (powierzchnia 17.075,4 tys. km2), najmniejszym Watykan (0,44 km2). Powierzchnia 30 państw przekracza 1 milion km2 (w tym Królestwo Danii razem z Grenlandią).
Obok państw wyróżniamy terytoria zależne, będące w pewnej formie zależności od jakiegoś państwa. Mogą być to zarówno obszary zaludnione, jak i nie zamieszkane, np. należące do Australii Wyspy Heard i McDonalda, leżące na wodach wokółantarktycznych.
Dawniej (w XIX i pierwszej połowie XX wieku) większość z tych państw miała status kolonii, czyli posiadłości państwa, nazywanego metropolią, która znajdowała się poza jego granicami i była od niego bezpośrednio zależna politycznie i gospodarczo (obok kolonii istniały wówczas obszary zależne o mniejszym lub większym zakresie samorządu wewnętrznego – np. dominia, czy protektoraty).
Obecnie kolonii w klasycznym znaczeniu tego słowa już nie ma. Formalnie terytoria zależne mogą mieć status: departamentu zamorskiego (np. francuska Gwadelupa), terytorium zamorskiego (np. brytyjskie Bermudy, czy Pitcairn), terytorium/państwa stowarzyszonego (np. Portoryko i Mariany Północne stowarzyszone z USA), Terytorium Zewnętrznego (Australii), w skład którego wchodzi m.in. wyspa Norfolk, czy wspomniane już Wyspy Heard i McDonalda, czy Terytoriów Nieinkorporowanych USA (zarówno zamieszkanych – np. wyspa Guam, jak i nie zamieszkanych – np. niewielkie wysepki Oceanii, takie jak Howland) i inne.
Szereg jednostek polityczno-terytorialnych spełniających kryteria państwowości posiada nie do końca ustalony status międzynarodowy. Przykładem jest Republika Chińska (Tajwan), uznawana jako niepodległe państwo tylko przez niektóre państwa świata (m.in. Watykan). Władze samej Republiki Chińskiej formalnie uważają się za jedyną legalną władzę całych Chin i Mongolii. Od pewnego czasu trwa jednak na Tajwanie wewnętrzny spór na temat formalnej secesji od Chin i utworzenia państwa tajwańskiego. Podobny status mają Abchazja i Osetia Południowa (dawne republiki autonomiczne Gruzji) oraz Kosowo (w przeszłości część Serbii).
Niejasny status ma Sahara Zachodnia. Do 1976 roku ten słabo zaludniony kraj w północno-zachodniej Afryce był kolonią hiszpańską. Następnie powstańcy z ruchu POLISARIO ogłosili niepodległość Saharyjskiej Arabskiej Republiki Demokratycznej, uznaną przez kilkadziesiąt państw (jest członkiem Uni Afrykańskiej). Większa część terytorium Sahary Zachodniej została jednak przyłączona do Maroka.
Należy też pamiętać, że niektóre państwa mające wszystkie cechy państwa niepodległego w pewnym zakresie (np. polityki obronnej) są protektoratami innych państw (np. Bhutan powierzył swoją politykę obronną rządowi Indii, a Wyspy Marshalla uzyskując niepodległość w roku 1991 pozostawiły swoją politykę obronną w rękach rządu USA).