Średniowiecze (media aetas, medium aevum - „wiek średni”) jako nazwa epoki została upowszechniona przez niemieckiego historyka – Krzysztofa Kellera w XVII w.. Okres ten przez większość humanistów uważany był za całkowicie stracony – czasy barbarzyństwa, stanowiący jedynie czas przejściowy miedzy dwiema wspaniałymi epokami – starożytnością a renesansem. Średniowiecze przez to było określane jako „wieki ciemne”, utarło się również określenie „mroki średniowiecza”.
Średniowiecze trwało ok. 1000 lat. Ze względu na istotne przemiany jakie zachodziły w tej epoce, została ona podzielona na trzy okresy:
• Wczesne średniowiecze od około V do X w. Okres, w którym kształtują się cechy nowej epoki.
• Rozkwit średniowiecza od przełomu X i XI w. do końca XIII w. Najpełniejsza forma cech cywilizacji średniowiecznej, rozciągnięcie jej wpływów na obszarze Europy Środkowo – Wschodniej oraz Północnej.
• Późne średniowiecze – stulecia XIV i XV w. Załamywanie się wytworzonych form kultury przy jednoczesnym powstawaniu nowych. Był to okres wojen, kryzysu oraz silnych zmian w kwestiach gospodarczych i państwowych.
Jako początek epoki średniowiecza podaje się datę 476 r. – Upadek Cesarstwa Rzymskiego na zachodzie. Jednak ze względu na długotrwały proces zmian jaki zachodziły w kwestiach politycznych, kulturalnych czy też gospodarczych, jest to tylko data umowa (symboliczna). Podobnie sytuacja wygląda przy określeniu daty końca epoki. Oprócz najbardziej spopularyzowanej daty – zdobycie Konstantynopolu przez Turków w roku 1453, podaje się również: rok 1450 – wynalezienie ruchomej czcionki przez Guttenberga, rok 1492 – odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba.
Dla charakteru przyszłej historii europejskiej wielkie znaczenie miało przyjęcie chrztu przez pogańskich Franków. Od tej pory ich królestwo stało się głównym ośrodkiem, z którego chrześcijaństwo rozprzestrzeniało się wśród innych plemion, wpływając w ten sposób na łączenie się zróżnicowanych przejawów kultury.
Pojmowanie pojęcia epoki średniowiecza, cech charakterystycznych oraz podziałów chronologicznych dotyczy przede wszystkim chrześcijańskiej cywilizacji europejskiej. Dla innych wyodrębnionych cywilizacji pojęcie to ma tylko i wyłącznie zastosowanie częściowe. Inne niż chrześcijańskiej były etapy rozwoju cywilizacji islamu, dla której np. upadek cesarstwa zachodoniorzymskiego nie miał większego znaczenia. Największy okres rozkwitu tej cywilizacji trwał do XII w., następnie w XIV i XV w. nastąpiła wielka ekspansja tej kultury – zdobycie Konstantynopola oraz utworzenie Imperium Osmańskiego. Dla cywilizacji azjatyckich, afrykańskich oraz prekolumbijskich, pojęcie średniowiecza nie ma w praktyce zastosowania. Ważne dla tych kultur jest jedynie końcowy okres epoki – koniec XV w., na który przypadają wielkie odkrycia geograficzne.
Dominującą grupą społeczną epoki średniowiecza stanowiło duchowieństwo, których przedstawiciele funkcjonowali praktycznie na wszystkich płaszczyznach w poszczególnych wspólnotach. Najistotniejszym wydarzeniem był podział chrześcijaństwa na dwa odłamy – zachodnie, łacińskie oraz wschodnie, bizantyjskie – schizma wschodnia z roku 1054.
W toku postępowania epoki dochodziło do coraz częstszych konfliktów między uprzywilejowanym duchowieństwem, a przedstawicielami stanu rycerskiego. Ustrojem społecznym panującym w średniowieczu był feudalizm. Chłopi byli poddani szlachcie, co na przestrzeni dziejów doprowadziło do ich licznych, często bardzo krwawych powstań.
W Polsce za początek średniowiecza uznaje się rok 966 – przyjęcie chrztu przez Mieszka I. Od tego momentu Polska znalazła się w kręgu państw chrześcijańskich, a sama religia pomogła w wewnętrznym zintegrowaniu państwa. Dzięki temu wydarzeniu kolejni królowie polscy mieli wpływ nie tylko na dzieje swojego państwa, lecz również na historie całej średniowiecznej Europy. Do najważniejszych wydarzeń zalicza się również początki polskiej organizacji państwowej, ukształtowanie się pierwszego sejmu jako ogólnopolskiej władzy przedstawicielskiej za Jana Olbrachta oraz uchwalenie przez sejm walny Konstytucji Nihil Novi.
Źródła:
M. Chmaj, W. Sokół, J. Wrona – Historia (Repetytorium); Difin; Warszawa 2003
T. Manteuffel – Historia Powszechna, Średniowiecze; PWN; Warszawa 1994