W roku 395 Cesarz Teodozjusz Wielki dokonał podziału Cesarstwa Rzymskiego między dwóch swoich synów – Zachodnią część otrzymał Honoriusz, a Wschodnia przypadła Arkadiuszowi. Datę te uznaje się za początek Cesarstwa Bizantyjskiego, lub też rok 330 – przeniesienie stolicy do Konstantynopola.
Termin cesarstwo bizantyjskie, odnoszące się do części wschodniej, nawiązuje do pierwotnej nazwy stolicy – Byzantion. Mieszkańcy części wschodniej określali swoje państwo jako cesarstwo rzymskie – część wschodnia w średniowieczu, miała kontynuować jego tradycje.
Podział dziejów Cesarstwa Bizantyjskiego:
• Okres wczesny – Za jego koniec uznaję się najczęściej rok 565 – śmierć Cesarza Justyniana Wielkiego.
• Okres środkowy – Koniec tego okresu miało wyznaczać zdobycie przez krzyżowców Konstantynopola w roku 1204.
• Okres późny – Data końca tego okresu jest również datą końca całej epoki Średniowiecza – zdobycie przez Turków Konstantynopola w roku 1453.
W części wschodniej cesarstwa ustrojem państwa była monarchia absolutna, a dominującą religią, aż do wielkiej schizmy, pozostawało chrześcijaństwo. W kwestiach językowych w VII w. językiem urzędowym została greka. Wpłynęło to zasadniczo na zróżnicowanie kulturowe oraz zmiany w strukturach społecznych i politycznych dwóch części cesarstwa.
Cesarstwo Wschodnie w początkach swojego funkcjonowania, obejmowało praktycznie cały Półwysep Bałkański, Syrie, Azję Mniejszą oraz Egipt. Sytuacja uległa zmianie wraz z pojawieniem się arabów, których najazdy doprowadziły do utraty części terytoriów w obrębie zachodniej części basenu Morza Śródziemnego. Podobna sytuacja nastąpiła na półwyspie bałkańskim, który został zasiedlony przez Słowian.
System polityczny Bizancjum polegał przede wszystkim na skupieniu całej władzy w osobie cesarza. Od VII w., kiedy to wyraźnie zaznaczyły się wpływy greckie, władcę określano tytułem – bazyleus, bądź też nazywano go autokratorem (samowładcą). Wobec niepodzielnej, despotycznej władzy cesarza nie istniała żadna przeciwwaga, wliczając w to również władzę kościelną. Z tego względu dzieje cesarstwa obfitowały w liczne spiski i przewroty pałacowe, ponieważ nie próbowano wytworzyć organów równoważących wpływy cesarza, a skupiona się jedynie na zajęciu jego tronu. Cesarstwo wschodnie w odróżnieniu od części zachodniej, stanowiło więc organizm polityczny opierający się na: autokratycznym charakterze monarchy, zależności kościoła od władcy oraz biurokratycznym sposobie zarządzania państwem.
Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego wiele rodzin senatorskich, obawiając się pozostania na ziemiach opanowanych przez barbarzyńców, emigruje na stronę Konstantynopolu. Stamtąd najczęściej byli przenoszeni na obszary znajdujące się w Azji Mniejszej, gdzie nadawano im nowe posiadłości. Z tego względu z biegiem czasu prowincje azjatyckie stały się skupiskiem grupy społecznej, którą można określić jako bogate mieszczaństwo.