Początki obecności Żydów na ziemiach polskich datuje się na XI w. lecz dopiero w czasach Kazimierza Wielkiego społeczność ta otrzymała przepisy prawne regulujące jej status.
Esterka i Lewko
Z osobą Kazimierza Wielkiego niewątpliwie wiążą się dwie legendarne postaci gminy żydowskiej. Pierwszą jest Esterka, domniemana kochanka króla, która według Długosza była matką jego dwóch synów, Niemierzy i Pełki. Długosz także napisał w swej kronice, że za namową Esterki, król miał nadać Żydom rozległe przywileje. Relacja Długosza w tym zakresie nie jest jednak zbyt wiarygodna, gdyż nigdy nie potwierdzono, że Esterka żyła naprawdę. Faktem jest natomiast to, że Kazimierz Wielki miał z krakowskimi Żydami bardzo poprawne stosunki. Innym członkiem gminy żydowskiej, którego łączy się w królem jest Lewko – kupiec i finansista. Lewko był jakbyśmy dziś powiedzieli, bankierem, u którego pożyczki zaciągał sam król. Zresztą Lewko był wierzycielem nie tylko Kazimierza Wielkiego, ale także Ludwika Węgierskiego a nawet Władysława Jagiełło. Wpływowy Żyd został przez króla Kazimierza objęty indywidualnym przywilejem protekcyjnym dla swojej rodziny, a żupy solne w Wieliczce zostały mu oddane w dzierżawę.
Sytuacja Żydów na ziemiach polskich
Ludność żydowska przywędrowała na ziemie polskie z Europy Zachodniej, gdzie była prześladowana z powodów religijnych. Cieszyła się u nas względną tolerancją religijną i dużym stopniem zamożności. Początkowo zajmowała się handlem, zwłaszcza niewolnikami, ale też skórami zwierząt i bronią. Związane to było z aktywnością na szlakach handlowych, które Żydzi przeważnie obsługiwali. Z czasem jednak zaczęła zajmować się sprawami związanymi z finansami. Żydzi byli przeważnie uczestnikami aktywności kredytowej, mieli udział w mennictwie, a także zakładali sklepy.
Statut kaliski
Kazimierz Wielki jako pierwszy władca uregulował status prawny ludności żydowskiej. W latach swego panowania zatwierdził w kolejnych dzielnicach państwa przywilej, który wydał dla Żydów Wielkopolskich już w 1264 roku Bolesław Pobożny. Statut kaliski nadał Żydom mieszkającym w Wielkopolsce, autonomię poprzez zapewnienie wolności osobistej, własnego sądownictwa i bezpieczeństwa prowadzenia działalności. Dawał także Żydom wolność podróżowania oraz wyboru zawodu. Określał on status prawny i wolności ekonomiczne Żydów, których w ówczesnym okresie mieszkało w Polsce 5-6 tysięcy ludzi skupionych w 100 koloniach żydowskich. Kazimierz Wielki dbając jednak o sprawiedliwość udzielania pożyczek, ograniczył procent, na jaki Żydzi mogą udzielać pożyczek. Żydzi mogli pobierać 1 grosz tygodniowo od grzywny, czyli 48 groszy w Wielkopolsce a 0,5 grosza w Małopolsce. Kazimierz Wielki w Krakowie ograniczył także ilości rzeźników i zakazał im sprzedawania mięsa chrześcijanom.
W Polsce podobnie jak w innych krajach dochodziło do antyżydowskich wystąpień. Miały one zazwyczaj podłoże ekonomiczne a wiązało się z rywalizacją w sferze finansowej między Żydami a mieszczanami polskimi. Wystąpienia te nigdy jednak nie miały takiej skali, jak w Europie zachodniej, gdzie ludność żydowska była prześladowana z powodów religijnych oraz oskarżano ją o wywołanie jednej z największej epidemii w dziejach świata, czarnej śmierci – dżumy, która w XIV wieku zdziesiątkowała społeczeństwa Europy Zachodniej.