Pod pojęciem gospodarka rozumiemy wszystkie przejawy działalności gospodarczej, czyli wytwarzanie dóbr i świadczenie usług prowadzone w danym obszarze. Dobra te i usługi zaspokajają potrzeby ludności tego obszaru. Można badać gospodarkę w danym regionie (zazwyczaj w jednostce administracyjnej – mieście, powiecie, województwie), gospodarkę kraju (gospodarka narodowa) oraz gospodarkę globalną.
W swojej istocie jest współczesna gospodarka gospodarką towarowo-pieniężną. Dobra i usługi wytwarzane są nie na własne potrzeby producenta (jak w gospodarce naturalnej), ale w celu ich sprzedaży. Mają więc one swoją cenę. W odległej przeszłości dominowała gospodarka wymienna (chociaż i dziś zdarzają się transakcje barterowe – towar za towar). Obecnie środkiem wymiany jest pieniądz, którego wartość jest efektem umowy społecznej pomiędzy kupującym i sprzedającym. Wartość pieniądza (jego siła nabywcza) gwarantowana jest przez państwa (one pieniądze emitują), ale we współczesnej gospodarce globalnej zależy też od rynku (obecnie sam pieniądz również jest przedmiotem wymiany handlowej).
Podmiotami gospodarki danego obszaru są gospodarstwa domowe (konsumujące produkty i usługi, oferujące zasoby pracy przedsiębiorcom, a czasami również zaopatrujące gospodarkę w kapitał – poprzez lokaty bankowe, zakup akcji przedsiębiorstw, obligacji państwowych, jednostek funduszy inwestycyjnych itp.), przedsiębiorstwa (w oparciu o posiadany kapitał, ziemię i technologie produkujące i rozprowadzające dobra oraz świadczące usługi gospodarstwom domowym, ale też innym przedsiębiorstwom) oraz państwo, którego rola w gospodarce jest różna, w zależności od funkcjonującego w danym kraju systemu gospodarczego.
Współcześnie rozróżnia się dwa podstawowe systemy gospodarcze: kapitalistyczny (rynkowy) i socjalistyczny (gospodarki centralnie planowanej lub nakazowo-rozdzielczej) oraz systemy mieszane.
W gospodarce rynkowej głównym podmiotem są prywatne przedsiębiorstwa. Ich celem jest maksymalizacja zysków uzyskiwanych z działalności gospodarczej, służąca gromadzeniu kapitału. Podejmowanie decyzji przez przedsiębiorców (właścicieli lub rady nadzorcze przedsiębiorstw) kształtowane jest przez informacje płynące z rynku dotyczące popytu i podaży produktów i usług oraz ich cen. Gospodarka ta w założeniach opiera się na zasadzie wolnej konkurencji przedsiębiorstw.
Rola państwa jest w gospodarce rynkowej ograniczona do funkcji regulacyjnej (tworzy ramy prawne działalności gospodarczej, zmuszając przedsiębiorców do stosowania się do nich i pośrednicząc w sporach pomiędzy nimi oraz między przedsiębiorcami i ich pracownikami) oraz dystrybucji dochodów (poprzez pobór podatków i ich wydatkowanie na cele użyteczności publicznej oraz na grupy i osoby gorzej radzące sobie w gospodarce rynkowej). Interwencja państwa możliwa jest też w sytuacji niewłaściwego działania mechanizmów rynkowych (np. dofinansowanie sektora finansowego w USA przez rząd federalny w trakcie ostatniego kryzysu), chociaż część ekonomistów uważa takie działania za niewłaściwe, gdyż zdejmują z przedsiębiorców odpowiedzialność za niewłaściwe decyzje ekonomiczne (groźbę upadłości). Często struktury państwowe/publiczne (wojsko, służba zdrowia, administracja itp.) są odbiorcą dóbr i usług wytwarzanych przez prywatnych przedsiębiorców.
W gospodarce socjalistycznej większość decyzji ekonomicznych podejmowali urzędnicy państwowi (zwykle wysokiego szczebla). Prywatna przedsiębiorczość była ograniczana, a czasami nawet zakazana. Praktycznie nie działał rynek finansowy, a środki i czynniki produkcji (kapitał, ziemia, budynki, maszyny) należał do państwa. Ono również brało na siebie obowiązek wytwarzania i dostarczania ludności dóbr i usług. Zamiast wolnej konkurencji działanie gospodarki było więc kształtowane przez monopol państwa na prowadzenie działalności gospodarczej i przede wszystkim podejmowania decyzji.
W swojej klasycznej formie ustrój ten (istniał w krajach socjalistycznych wschodniej Europy i w Związku Radzieckim oraz Mongolii, Chinach i Wietnamie, a obecnie w dalszym ciągu w Korei Północnej i do pewnego stopnia na Kubie i w Wenezueli) okazał się nieefektywny ekonomicznie. W związku z tym, że uzyskiwane rezultaty działalności gospodarczej nie przekładały się na większe zyski przedsiębiorstw (oddawały nadwyżki przychodów do kasy państwa) ani większe zarobki pracowników, efektywność pracy była niewielka (w myśl zasady: Czy się stoi, czy się leży, tysiąc złotych się należy). Poza tym ceny były regulowane sztucznie przez urzędników państwowych, a nie wynikały z podaży towarów i usług i popytu na nie. W efekcie producentom (zwłaszcza prywatnym – jeśli istnieli) nie opłacało się ich dostarczać na rynek po oficjalnej cenie, a pojawiające się na rynku produkty były często wykupywane przez ludność w celu gromadzenia zapasów lub spekulacji (istniał nieoficjalny tzw. czarny rynek, gdzie ceny były wyższe i realizowane w prawdziwym pieniądzu – np. dolarach amerykańskich). Typowe dla gospodarki socjalistycznej były więc braki towarów na rynku, a czasami nawet konieczność ich reglamentowania (np. w roku 1982 w Polsce na 1 osobę przypadały na miesiąc 2 kg cukru, 1 kg mąki, 300 g proszku do prania, 100 g czekolady – tabliczka, 6 paczek papierosów itd., a kilka lat później zakup 1 rolki papieru toaletowego wymagał przedstawienia w sklepie dowodu na dostarczenie do punktu skupu 1 kg makulatury).
Dużo skuteczniejsza w funkcjonowaniu okazała się tzw. gospodarka mieszana, gdzie istniała silna gospodarka rynkowa oparta na prywatnych przedsiębiorstwach, ale równocześnie duże znaczenie w wytwarzaniu towarów i usług miał/ma sektor państwowy (górnictwo, banki, ubezpieczenia) oraz spółdzielczy (handel). Istnieją tam liczne monopole państwowe (m.in. alkoholowy, pocztowy i in.), a pracownicy współdecydują o niektórych kwestiach pracowniczych – zwłaszcza czasie pracy i wysokości wynagrodzeń. System ten był rozwijany m.in. w krajach skandynawskich (państwo opiekuńcze), które jednak obecnie stopniowo od niego odchodzą. Pod pojęciem tym można też rozumieć istnienie obok siebie zarówno sektora prywatnego, jak i publicznego. W takim ujęciu niemalże we wszystkich państwach świata (poza Koreą Północną) istnieje system mieszany. Także w Chinach i na Kubie – mimo zachowania nadzoru państwa – ludność ma obecnie możliwość produkcji i dostarczania produktów i usług, o których cenie decyduje rynek i bogacenia się.
W analizie zagadnień gospodarczych geografowie i inni specjaliści często zajmują się gospodarką narodową (gospodarką poszczególnych państw, np. Polski). Badając ją zazwyczaj dzielą ją na działy, sektory i gałęzie. Stworzony w latach 30.tych XX wieku w Wielkiej Brytanii podział dzieli gospodarka na 3 sektory: rolnictwo (sektor I), przemysł (sektor II) i usługi (sektor III).
W poszczególnych etapach rozwoju gospodarczego świata/państw ich rola w zatrudnieniu i produkcji była różna. W etapie preindustrialnym (przedprzemysłowym) dominowało rolnictwo. W krajach rozwiniętych etap ten miał miejsce przed rewolucja przemysłową, w dalszym ciągu znajdują się na nim niektóre kraje Afryki, południowo-wschodniej Azji i Oceanii. W etapie industrialnym (przemysłowym) w gospodarce i zatrudnieniu dominuje pozarolnicza działalność gospodarcza (z dużym udziałem górnictwa i przemysłu przetwórczego) ale jednocześnie wzrasta intensywność produkcji rolnej, co zapewnia zaspokojenie potrzeb żywnościowych pracowników najemnych zatrudnionych w przemyśle. Kraje wysoko rozwinięte przechodziły ten etap w okresie od połowy XIX do połowy XX wieku, dawne kraje socjalistyczne stawiały na ten model gospodarki (dominacja przemysłu) aż do koca lat 80.tych XX wieku. Obecnie na tym etapie znajduje się wiele krajów arabskich, Chiny („fabryka świata”), czy Korea Północna. Trzeci etap rozwoju gospodarki to gospodarka postindustrialna (poprzemysłowa), w której dominuje sektor usług. Występuje ona obecnie w większości krajów wysoko rozwiniętych. Niektórzy badacze uważają, że rewolucja informacyjna powoduje stopniowe przekształcanie się gospodarki postindustrialnej w gospodarkę opartą na wiedzy.
W analizach stanu gospodarki (wyników w danym okresie) najczęściej dzieli się ją jednak na 5 sektorów:
- sektor pierwszy (rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo),
- sektor drugi (przemysł wydobywczy, przetwórczy i budownictwo),
- sektor trzeci (usługi „proste”/infrastrukturalne – transport, łączność, gospodarka komunalna, handel),
- sektor czwarty (usługi „zaawansowane” – bankowe, ubezpieczeniowe, marketingowe, obrót nieruchomościami),
- sektor piąty (usługi dla ludności, często realizowane przez sektor publiczny – ochrona zdrowie, opieka społeczna, edukacja, badania naukowe, turystyka i rekreacja, administracja, wymiar sprawiedliwości, policja i wojsko).
Jeszcze bardziej szczegółowy podział (na 21 sekcji) występuje w Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD 2011), stworzonej na potrzeby krajowego rejestru podmiotów gospodarczych (przedsiębiorstw) – system REGON, dla dokonywania bilansów rocznych gospodarki narodowej oraz w celach porównawczych (statystycznych). Klasyfikacja ta nawiązuje do Europejskiej Klasyfikacji Działalności.
Oczywiście współcześnie w dobie daleko posuniętej globalizacji (widocznej zwłaszcza w zakresie ekonomii) obok gospodarek narodowych funkcjonuje gospodarka światowa (istniała oczywiście wcześniej). Jest to ogólnoświatowy system podziału pracy (wynikający z nierównomiernej lokalizacji czynników produkcji – surowców, kapitału, zasobów pracy oraz z chęci zysku) i wymiany międzynarodowej. W tym globalnym systemie wytwarzania i sprzedaży dóbr i usług uczestniczą rządy państw, organizacje międzynarodowe zrzeszające państwa (Wspólnota Europejska, OPEC) i przedsiębiorstwa (np. klub londyński) przedsiębiorstwa krajowe i korporacje międzynarodowe.
Współcześnie w gospodarce światowej zaczyna zaznaczać się przewaga korporacji międzynarodowych (pożyczających kapitał lub inwestujących go w działalność wytwórczą i usługową w różnych krajach - inwestycje bezpośrednie) nad rządami państw. Ich suwerenność, czyli niezależność od interesów państw, na których terytorium prowadzą działalność i kierowanie się w decyzjach tylko rachunkiem ekonomicznym powodować może problemy gospodarcze poszczególnych krajów (związane np. z przenoszeniem działalności gospodarczej do innych – tańszych krajów lub problemami w zaciągnięciu kredytu, w sytuacji gdy sytuacja finansowa kraju jest źle oceniana przez tzw. międzynarodowe rynki finansowe). Na drugim biegunie znajdują się państwa nie uczestniczące wmiędzynarodowej wymianie gospodarczej. Są to państwa o gospodarce autarkicznej (samowystarczalnej). Tylko niektóre kraje ją stosowały lub były zmuszone stosować - np. państwa komunistyczne (zwłaszcza izolowany w okresie międzywojennym Związek Radziecki, czy Kuba, na którą USA nałożyła embargo handlowe po przejęciu władzy przez Fidela Castro i dokonanej przez niego nacjonalizacji majątków). Politykę izolacjonizmu mogą bezpiecznie stosować tylko kraje duże o rozwiniętej gospodarce i zróżnicowanych zasobach naturalnych. W przypadku krajów słabiej rozwiniętych (przypadek Korei Północnej) polityka ta prowadzić może do katatrofy gospodarczej, zwłaszcza w sytuacji klęsk naturalnych.
W 2011 roku wielkość światowego produktu krajowego brutto (PKB) oceniona została przez Bank Światowy na ponad 70 bilionów dolarów amerykańskich (lub około 45 bilionów w przeliczeniu na wartość dolara w 1990 roku).
Dyscypliną geograficzną zajmującą się zagadnieniami gospodarczymi ze szczególnym uwzględnieniem ich aspektu przestrzennego jest geografia ekonomiczna (część geografii człowieka). Bada ona m.in. zróżnicowanie przestrzenne rozwoju poszczególnych działów gospodarki i ich zmiany, zależności między cechami poszczególnych regionów a procesami gospodarczymi w nich zachodzącymi (np. teoria lokalizacji działalności przemysłowej), czy kształtowanie się międzyregionalnych powiązań gospodarczych. W ramach geografii ekonomicznej wyróżniamy m.in.: geografię rolnictwa, geografię przemysłu, geografię transportu, geografię turyzmu i in.