W geograficznych i ekonomicznych opracowaniach globalnych i regionalnych (tworzonych przez agendy ONZ, Bank Światowy, OECD i inne organizacje) często ocenia się i porównuje stopień rozwoju społeczno-gospodarczego państw świata.
Stosowane w tym celu są różne mierniki (wskaźniki). Najczęściej porównuje się mierniki poziomu rozwoju ekonomicznego, w tym zwłaszcza produkt krajowy brutto (PKB).
Produkt krajowy brutto – PKB (jeden z mierników dochodu narodowego) jest to wartość wszystkich dóbr i usług wytworzonych w danym kraju w określonym roku minus koszty ich wytworzenia (produkt narodowy brutto uwzględnia też dochody obywateli danego kraju uzyskiwane za granicą).
Wielkość PKB jest miernikiem wielkości gospodarki danego państwa. Z kolei zmiana wielkości PKB w stosunku do poprzedniego roku jest wskaźnikiem stanu gospodarki. Wzrost wielkości PKB (realnego, uwzględniającego też zmianę wartości pieniądza – najczęściej inflację, czyli spadek siły nabywczej pieniądza) wskazuje na wzrost gospodarczy, zaś zahamowanie wzrostu PKB lub spadek wartości PKB jest wskaźnikiem wystąpienia recesji gospodarczej.
Największe gospodarki świata w 2010 roku (w oparciu o wielkość PKB) to:
- USA – 14,45 bln USD,
- Chiny – 5,88 bln USD,
- Japonia – 5,46 bln USD,
- Niemcy – 3,28 bln USD,
- Francja – 2,56 bln USD,
- Wielka Brytania – 2,26 bln USD,
- Brazylia – 2,09 bln USD,
- Włochy – 2,06 bln USD,
- Indie – 1,72 bln USD,
- Kanada – 1,54 bln USD.
Należy jednak wspomnieć, że w 2000 roku wielkość PKB plasowała Chiny na 7 miejscu na świecie. Od tego czasu (od roku 2000 do 2010) PKB Chin wzrosło prawie 5 razy.
Z kolei struktura wytwarzania PKB przez poszczególne działy gospodarki jest wskaźnikiem jej nowoczesności (w krajach wysokorozwiniętych w wytwarzaniu PKB największą rolę mają usługi, przy dość dużej roli przemysłu).
Jeśli podzielimy wartość PKB przez liczbę mieszkańców kraju, uzyskujemy wielkość PKB per capita (jest to część PKB przypadająca na każdego mieszkańca kraju). Jest to wskaźnik poziomu zamożności mieszkańców kraju i ogólnego rozwoju społeczno-gospodarczego kraju (kraje rozwinięte mają wysoki PKB per capita).
W porównaniach międzynarodowych PKB danego kraju przeliczany jest według bieżącego kursu wymiany na dolary amerykańskie. Oczywiście porównywanie PKB poszczególnych państw jest utrudnione w związku z różnymi kosztami życia (a w związku z tym i różną siłą nabywczą pieniądza) – w krajach uboższych wartość nabywcza pieniądza z reguły jest większa, niż w krajach bogatszych. Stąd wartość PKB per capita najczęściej prezentowana jest jako PKB wg parytetu siły nabywczej pieniądza (PPP – w języku angielskim purchasing power parity – kurs walutowy wyliczony w oparciu o porównanie cen ustalonego zestawu towarów i usług).
Najbogatsze społeczeństwa świata (wg wartości PKB PPP per capita) to:
- Liechtenstein – 122 100 USD per capita w 2007 roku,
- Katar – 121 400 USD per capita w 2009 roku,
- Luksemburg – 86 899 USD per capita w 2010 roku,
- Norwegia – 56 692 USD per capita w 2010 roku,
- Kuwejt – 55 80 USD per capita w 2009 roku,
- Singapur – 50 300 USD per capita w 2009 roku,
- Brunei – 50 100 USD per czpita w 2009 roku,
- USA – 47 199 USD per capita w 2010 roku,
- Szwajcaria – 46 581 USD per capita w 2010 roku,
- Andorra – 42 500 USD per capita w 2009 roku.
Duże PKB PP per capita mają też niektóre terytoria zależne, m.in. brytyjskie Bermudy, Wyspy Normandzkie (Jersey i Guernsey) i Kajmany, czy chiński Hong Kong.
Wielkość PKB nie jest jednak idealnym wskaźnikiem warunków życia mieszkańców danego kraju. Dochód krajowy brutto może bowiem rozkładać się bardzo nierównomiernie na członków społeczeństwa tego kraju.
Stąd też często stosuje się inne mierniki, wykorzystujące poza danymi ekonomicznych i również inne informacje. Do najpopularniejszych z takich wskaźników jest HDI (w języku angielskim Human Development Index, można go przetłumaczyć jako wskaźnik rozwoju społecznego). Opracował go pakistański ekonomista Mabhub ul Haq w 1990 roku. Wykorzystuje go w swoich raportach agenda ONZ d.s. rozwoju – UNDP.
Wskaźnik HDI ocenia łącznie kraje warunki zdrowotne mieszkańców (bierze pod uwagę oczekiwaną długość życia w momencie urodzenia), poziom ich wykształcenia (średnią długość edukacji mieszkańców kraju w wieku co najmniej 25 lat oraz oczekiwaną długość dzieci rozpoczynających proces kształcenia) oraz poziom bogactwa społeczeństw (dochód narodowy według parytetu siły nabywczej pieniądza per capita).
Wskaźnik jest bezwymiarowy i przyjmuje wartości od 0 do 1.
Wartości HDI wykorzystuje się do zaklasyfikowania danego kraju do określonej grupy: krajów bardzo wysoko rozwiniętych, krajów wysoko rozwiniętych, krajów średnio rozwiniętych i krajów słabo rozwiniętych. Dawniej stosowano sztywne granice klas (np. HDI krajów bardzo wysoko rozwiniętych wynosiło co najmniej 0,91), w nowszych raportach UNDP stosuje się podział państw na mniej więcej 4 równe co do ilości państw grupy (w języku statystycznym - kwartyle) – po 46-47 państw.
Do krajów bardzo wysoko rozwiniętych należą (2011 rok):
- Norwegia (0,943– na pierwszym miejscu w latach 2000-2006 i 2009-2011),
- Australia (0,929),
- Niderlandy/Holandia (0,910),
- USA (0,910),
- Nowa Zelandia (0,908),
- Kanada (0,908),
- Irlandia (0,908),
- Liechtenstein (0,905),
- Niemcy (0,905),
- Szwecja (0,904).
Do krajów bardzo wysoko rozwiniętych zalicza się poza tym: większość państw europejskich (bez krajów wschodniej Europy, Rumunii oraz większości państw bałkańskich), Japonia, Rep. Korei (Korea Południowa), Izrael, Singapur, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Cypr, Brunei, Katar i Bahrajn w Azji oraz Chile, Argentynę i Barbados w Amerykach. Wysoki HDI mają też autonomiczne prowincje Chin – Hongkong i Macao, nie będący członkiem ONZ Tajwan i nie uwzględnione w ostatnich raportach: San Marino i Monaco.
Do krajów słabo rozwiniętych należą przede wszystkim kraje afrykańskie położone na południe od Sahary, w tym m.in. (2011):
- Demokratyczna Republika Kongo (0,286),
- Niger (0,295),
- Burundi (0,316),
- Mozambik (0,322),
- Czad (0,328),
- Liberia (0,329),
- Burkina Faso (0,331),
- Sierra Leone (0,336),
- Republika Środkowoafrykańska (0,343),
- Gwinea (0,344).
W ostatnich raportach nie uwzględniana jest m.in. Somalia, z której brak danych statystycznych.
Poza krajami Afryki Subsaharyjskiej do krajów słabo rozwiniętych zalicza się również: niektóre kraje Azji Południowej (m.in. Afganistan, Timor Wschodni, czy Jemen), niektóre kraje Oceanii (np. Papua-Nowa Gwinea) i Haiti w Amerykach.
W opisie poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego stosuje się też mniej formalne podziały państw na grupy.
Tradycyjny podział państw na: Pierwszy Świat, Drugi Świat i Trzeci Świat nawiązywał do globalnej rywalizacji obozu państw socjalistycznych pod przewodem Związku Radzieckiego i Chin oraz uprzemysłowionych państw kapitalistycznych pod przewodem Stanów Zjednoczonych Ameryki. Obóz państw kapitalistycznych (USA, Kanada, państwa Zachodniej Europy, Australia, Nowa Zelandia i Japonia) stanowił tzw. Pierwszy Świat, obóz państw socjalistycznych (Związek Radziecki, socjalistyczne kraje Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej i socjalistyczne kraje Azji – Chiny, Wietnam, Mongolia, KRL-D oraz Ameryki Łacińskiej - Kuba) stanowiły tzw. Drugi Świat (z tym, że socjalistyczne państwa azjatyckie zaliczano czasami do państw Trzeciego Świata).
Powojenna dekolonizacja spowodowała, że powstała nowa, szeroka grupa niepodległych państw. W polityce międzynarodowej okresu Zimnej Wojny zazwyczaj brały one stronę USA lub Związku Radzieckiego; część jednak próbowała działać wspólnie i niezależnie (tzw. Ruch Państw Niezaangażowanych). Większość z nich przeżywała problemy gospodarcze (próby uniezależnienia gospodarki od dawnych metropolii kolonialnych i unowocześnienia gospodarki, opartej gł. na rolnictwie i górnictwie) oraz polityczne (liczne wojny domowe o podłożu etnicznym i religijnym). Państwa te łącznie z państwami Ameryki Łacińskiej (niepodległymi od początku XIX wieku) zaliczone zostały do tzw. Państw Trzeciego Świata.
Po upadku komunizmu w Związku Radzieckim i państwach Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej podział ten stracił w zasadzie swoje znaczenie. Współczesnie uzywa sie pojęcia Państwa Trzeciego Świata w znaczeniu – państwa rozwijające się (uboższe zarówno od uprzemysłowionych krajów kapitalistycznych, jak i uprzemysłowionych byłych państw socjalistycznych).
Ich przeciwieństwem są tzw. państwa rozwinięte. Są to przede wszystkim uprzemysłowione państwa kapitalistyczne (dawne Państwa Pierwszego Świata). Początkowo (w latach 90.tych XX wieku) dawnych państw socjalistycznych nie zaliczano ani do grupy państw rozwiniętych ani rozwijających się. Nazywano je państwami przechodzącymi transformację ustrojowo-gospodarczą. Przyczyniła się ona (często razem z konfliktami etnicznymi) do spadku poziomu życia mieszkańców tych państw. Obecnie państwa te zaliczane są grupy państw rozwiniętych (jak np. Polska) lub rozwijających się (np. Wietnam lub niektóre dawne republiki radzieckie – Azerbejdżan i inne).
Rozróżnienie pomiędzy państwami rozwiniętymi (bardziej rozwiniętymi) i rozwijającymi się (najmniej rozwiniętymi) może być przeprowadzone w oparciu o kryteria ekonomiczne (np. graniczna wartość PKB per capita równa 4000 USD) lub społeczno-gospodarcze (HDI). Sam PKB per capita nie uwzględnia jednak potencjalnych nierówności w jego podziale pomiędzy obywateli państwa.
Z podziałem państw na grupę krajów rozwiniętych i krajów rozwijających się wiąże się też podział państw świata na bogatą Północ i ubogie Południe.
W założeniu rozwój gospodarczy i społeczny państw Trzeciego Świata (m.in. industrializacja ich gospodarek) miał z czasem nieci zmniejszyć dystans dzielący je od państw bogatej Północy.
Niektóre jednak państwa (w związku z wojnami domowymi i klęskami naturalnymi) nie tylko się nie rozwijały, ale standard życia ich mieszkańców ulegał pogorszeniu). Te najuboższe państwa świata, gdzie często występuje zjawisko niedożywienia i głodu określane były jako państwa Czwartego Świata.
Powyższym podziałom: Pierwszy-Drugi-Trzeci Świat, Północ-Południe, kraje rozwinięte-kraje rozwijające się zarzucano, że są mało precyzyjne (np. leżąca geograficznie na półkuli południowej Australia zaliczana była do państw globalnej Północy) i krzywdzące (określenia kraje rozwijające się, czy Kraje Trzeciego Świata postrzegane są przez niektórych jako obraźliwe).
Warunki życia ludności niektórych z państw rozwijających poprawiły się jednak znacznie dzięki rozwojowi gospodarczemu (gł. polityce uprzemysłowienia).
W latach 60.tych i 70.tych XX wieku miało to miejsce w niektórych państwach Azji Wschodniej, gdzie japońskie i amerykańskie inwestycje przemysłowe przyspieszyły rozwój gospodarczy. Państwa te nazwano Azjatyckimi Tygrysami i współcześnie należą one do najbardziej rozwiniętych (zarówno pod względem PKB per capita, jak i HDI) państw świata (np. Rep. Korei).
Od kilkunastu lat, m.in. w związku z rozwojem gospodarki globalnej i przenoszeniem działalności produkcyjnej do krajów z dużymi zasobami taniej siły roboczej wśród krajów rozwijających się pojawiła się kolejna grupa państw, gdzie wzrósł poziom dochodów mieszkańców. Określane są one jako kraje nowo uprzemysłowione. Niektóre z nich (Chiny, Indie, Brazylia) należą do poteg gospodarczych świata.
Odrębną grupę wzbogaconych państw rozwijających się stanowią państwa naftowe (zwłaszcza arabskie), gdzie dochody z wydobycia i sprzedaży ropy naftowej pozwoliły zwiększyć dochody mieszkańców (w największym stopniu ). Struktura gospodarki tych państw nie jest jednak nowoczesna – oparta jest na górnictwie (zależy od wielkości wydobycia i cen 1 surowca).