Liturgia jest szczytem, do którego zmierza działalność Kościoła, i jednocześnie jest źródłem, z którego wypływa cała jego moc. (Sobór Watykański II, konst. Sacrosanctum Concilium, 10)
Co to jest liturgia?
Słowo liturgia pochodzi od greckiego wyrazu leiturgia (leitos – publiczny, ergon – służba, praca). Pierwotnie w Grecji oznaczało „służbę publiczna” rozumianą jako służbę pełnioną przez lud lub na rzecz ludu. W Nowym Testamencie pojawia się w kontekście stricte religijnym – jako wyraz oznaczający celebrację kultu Bożego bądź – szerzej – posługę chrześcijańską i głoszenie Ewangelii (Flp 2, 14-17;30, Rz 15, 16). U Św. Pawła termin liturgia oznaczał także pełnienie czynów miłości.
Od IX wieku terminem liturgia w chrześcijaństwie bizantyńskim zaczęto nazywać oznaczano wspólnotowe sprawowanie kultu. Kościół rzymski przyjął ten termin dopiero w XVI w., wcześniej obowiązywało określenie Divina Officia (łac. „zajęcia Boże”). Obecnie do liturgii zaliczana jest: Eucharystia (Msza Święta), sakramenty święte, sakramentalia, Liturgia Godzin oraz celebracje roku liturgicznego (święta i uroczystości).
Liturgia jest prawnie ustalonym kultem Kościoła. Obrzędy liturgiczne nie podlegają zatem (nieuzasadnionym) zmianom, o czym mówi Katechizm Kościoła Katolickiego:
Żaden obrzęd sakramentalny nie może być zmieniany ani poddawany manipulacji przez szafarza czy przez wspólnotę. Nawet najwyższy autorytet w Kościele nie może dowolnie zmieniać liturgii; może to czynić jedynie w posłuszeństwie wiary i w religijnym szacunku dla misterium liturgii. (Katechizm Kościoła Katolickiego, 1125)
Równocześnie jednak celebracja liturgiczna powinna brać pod uwagę kulturę danego narodu. Ponadto trzeba pamiętać, że w Kościele można wyróżnić kilka tzw. tradycji liturgicznych, do których należą: obrządek łaciński (głównie rzymski), bizantyjski, aleksandryjski czy koptyjski, syryjski, ormiański, maronicki oraz chalcedoński. Wszystkie one przekazują jednak to samo misterium Chrystusa.
Jednym z celów celebracji liturgicznej jest przypomnienie (tzw. anamneza) zbawczych interwencji Boga w historii, w tym przypomnienie wszystkiego tego, co uczynił dla ludzkości Chrystus. Za ożywienie tej pamięci ma być „odpowiedzialny” Duch Święty.
Liturgia jest jednak nie tylko ożywianiem pamięci, ale również urzeczywistnieniem Misterium Paschalnego Chrystusa. Śmierć Jezusa na krzyżu, a następnie Zmartwychwstanie to wydarzenia, które nie podlegają prawom ziemskiej historii – nie przemijają i nie pozostają jedynie w przeszłości. Wynika to chociażby z samej boskiej natury Chrystusa: Chrystus jako Syn Boży uczestniczy w wieczności i nie jest ograniczony czasem ziemskim.
Równocześnie jednak Jezus jest wciąż obecny w swoim (ziemskim) Kościele, a miejscem, w którym dochodzi do Jego realnego spotkania z wiernymi, jest właśnie liturgia. Jak podaje konstytucja Sacrosanctum Concilium z Soboru Watykańskiego II:
Chrystus jest zawsze obecny w swoim KościeleTen sam, który kiedyś ofiarował się na krzyżu, obecnie ofiaruje się przez posługę kapłanów>>, czy też zwłaszcza pod postaciami eucharystycznymi. Obecny jest mocą swoją w sakramentach, tak że gdy ktoś chrzci, sam Chrystus chrzci. Jest obecny w swoim słowie, albowiem gdy w Kościele czyta się Pismo święte, wówczas On sam mówi. Jest obecny wreszcie, gdy Kościół modli się i śpiewa psalmy, gdyż On sam obiecał: Gdzie dwaj albo trzej są zgromadzeni w imię moje, tam i Ja jestem pośród nich>> . (Mt 18, 20)
Liturgia stanowi kontynuację dzieła odkupienia przez Chrystusa, a wierni, uczestnicząc w liturgii, uczestniczą w dziele Bożym. Nie chodzi bowiem jedynie o przypomnienie misji Jezusa, ale o prawdziwe uobecnienie, tego co dokonał dla ludzkości Syn Boży. Ta aktualizacja Misterium jest przede wszystkim widoczna w doktrynie o transsubstancjacji mówiącej, że w czasie Eucharystii dochodzi do rzeczywistej przemiany chleba (hostii) w Ciało, a wina w Krew Jezusa Chrystusa.
Liturgia jest widzialnym znakiem komunii ludzi i Boga. Owa komunia jest możliwa dzięki posłannictwu Ducha Świętego: Owocem działania Ducha w liturgii jest nierozłącznie komunia z Trójcą Świętą i komunia braterska ( Katechizm Kościoła Katolickiego 1108). Zgromadzenie liturgiczne jest zatem nie tylko jednością z Panem, ale przede wszystkim jednością w wierze z innymi zgromadzonymi chrześcijanami.
Kościół naucza również, że liturgia ziemska jest przedsmakiem uczestnictwa w liturgii niebiańskiej, odprawianej w mieście świętym Jeruzalem, do którego zmierzają wszyscy wierni.
Całe życie liturgiczne Kościoła koncentruje się wokół Ofiary eucharystycznej i sakramentów, ale trzeba mieć na względzie, że liturgia nie wyczerpuje działalności Kościoła. Zadaniem Kościoła jest także, poprzedzająca liturgię, ewangelizacja i nawracanie. Ponadto w Kościele obecne są także pozaliturgiczne modlitwy i praktyki religijne zwane nabożeństwami.
Należy również zauważyć, że liturgia Kościoła zachowała jako swoją integralną część niektóre elementy kultu Starego Przymierza, do których należą: czytanie Starego Testamentu, modlitwa Psalmów oraz pamięć o wydarzeniach zbawczych i znaczących faktach, które znalazły swoje wypełnienie w misterium Chrystusa (np. manna na pustyni stanowi zapowiedź Eucharystii, „prawdziwego Chleba z nieba” (J 6, 32). Zatem sama Liturgia Słowa, Liturgia Godzin i inne teksty liturgiczne znajdują swoje źródło właśnie w modlitwie żydowskiej. Tak jak dla Żydów, tak i dla chrześcijan, Pismo święte jest istotną częścią liturgii.
Związek między liturgią żydowską i liturgią chrześcijańską dostrzegalny jest w wielkich świętach roku liturgicznego, takich jak Pascha, które obchodzą zarówno Żydzi, jak i chrześcijanie. Przy czym Żydzi Paschę (hebr. Pesach) obchodzą dla upamiętnienia wyjścia Izraelitów z Egiptu, a w chrześcijaństwie to święto obchodzone jest na cześć Zmartwychwstania Jezusa.
Kościół przyjmuje, że w celebracji liturgicznej całe zgromadzenie jest tzw. „liturgiem”, czyli sprawującym liturgię. Niezbędna jest jednak znajomość własnych funkcji – ważne jest, aby każdy, czy to duchowny, czy świecki, czynił tylko to, co należy do niego na mocy przepisów liturgicznych i, co wynika z natury jego kapłaństwa (w religii katolickiej wyróżnia się zarówno kapłaństwo wspólnotowe wszystkich wiernych przez sakrament chrztu oraz kapłaństwo urzędowe przez sakrament święceń). Funkcja liturgiczna nie jest zatem przypisana wyłącznie duchownym, szczególnie jeśli weźmie się pod uwagę ministrantów, lektorów czy członków chóru, którzy należą do grupy wiernych świeckich. Należy także pamiętać, że czynności liturgiczne nigdy nie są czynnościami prywatnymi, lecz kultem całego Kościoła Powszechnego.
Liturgia jest w Kościele sprawowana przez cały rok w ustalonych dniach (kalendarz liturgiczny). Szczególnie ważny jest udział wiernych w liturgii w niedzielę (tzw. dzień Pański), ponieważ jest to dzień Zmartwychwstania. Stąd uważa się ją za podstawę i rdzeń całego roku liturgicznego.
Liturgika jest nauką zajmująca się badaniem liturgii Kościoła. Badacza zajmującego się liturgiką określa się z kolei liturgistą.