Muzyka liturgiczna (inaczej: muzyka kościelna) to muzyka, która jest przeznaczona do kultu Bożego. Zgodnie z słowami instrukcji Musicam Sacram z 1967 r. powstała dla oddawania chwały Bogu i odznacza się świętością oraz doskonałością formy. Jest nie tylko ozdobą liturgii, ale również jej integralną częścią, chociaż pełni rolę służebną wobec niej. Zaliczana jest do sztuki świętej, przy czym należy mieć na uwadze, że sztuka święta nie jest tym samym, co sztuka religijna. Przedmiotem sztuki religijnej jest bowiem religia w ogólności, a jej głównym celem doznanie estetyczne, natomiast zwracanie myśli człowieka ku Bogu jest intencją drugorzędną. Inaczej jest w przypadku sztuki liturgicznej, której głównym celem jest kult Boży, a przeżycie estetyczne to kwestia wtórna. Ponadto twórców sztuki religijnej cechuje niezależność, podczas gdy sztuka liturgiczna, w tym muzyka, jest zależna od zasad ustanowionych przez władze Kościoła.
W Polsce wszystkie śpiewy, które są przeznaczone do użytku liturgicznego muszą mieć aprobatę Episkopatu Polski bądź przynajmniej biskupa diecezjalnego. W liturgii nie można wykorzystywać utworów o charakterze świeckim, a tym samym piosenek religijnych.
Do muzyki liturgicznej zaliczany jest: śpiew jednogłosowy (chorał gregoriański i śpiew ludowy), śpiew wielogłosowy (polifonia dawna i nowsza) oraz muzyka instrumentalna.
Muzyka liturgiczna – cechy
- świętość – muzyka kościelna jest tym świętsza, im ściślej wiąże się z czynnością liturgiczną;
- powszechność – wynika ze ściśle ustalonych przez władze kościelne cech, które obowiązują w całym Kościele (przy czym część decyzji w sprawach pojedynczych pieśni i innych form muzycznych leży w rękach władz lokalnych);
- służebność wobec liturgii – liturgia może być sprawowana bez elementu muzycznego;
- forma wokalna i instrumentalna;
- brak improwizacji;
- muzyka w czasie sprawowania czynności liturgicznych powinna być wykonywana „na żywo”.
Muzyka liturgiczna – funkcje
- muzyka liturgiczna jest uroczystym sposobem zwracania się do Boga – serdeczniej wyraża modlitwę zanoszoną do Pana;
- uświetnia liturgię, nadając uroczysty charakter obrzędom;
- wywołuje większe zaangażowanie u wiernych;
- budzi poczucie braterstwa u zgromadzonych;
- ubogaca zarówno formę, jak i znaczenie liturgii;
- wytwarza atmosferę wzniosłości.
Śpiew gregoriański
Śpiew gregoriański, inaczej chorał gregoriański, uważany jest za własny śpiew liturgii Kościoła Rzymskiego. Konstytucja o Liturgii Świętej z 1963 r. podaje, że w czynnościach liturgicznych zajmuje on pierwsze miejsce wśród innych rodzajów śpiewu. Jest on śpiewem jednogłosowym, ale Kościół nie wyklucza z liturgii polifonii, czyli śpiewu wielogłosowego, o ile odpowiada on jej wymogom.
Śpiew gregoriański jest przeznaczony do wykonywania w ciągu całego roku kościelnego. Powstał z połączenia elementów muzyki żydowskiej synagogalnej (psalm, cantica), muzyki greckiej i bizantyjskiej oraz stanowiących ich pierwszą syntezę hymnów wczesnochrześcijańskich. Najstarszy zachowany hymn pochodzi z III w., ale o tym, że śpiew był ważny dla pierwszych chrześcijan świadczy chociażby fragment z Listu do Efezjan autorstwa św. Pawła: „przemawiajcie do siebie wzajemnie w psalmach i hymnach, i pieśniach pełnych ducha, śpiewając i wysławiając Pana w waszych sercach” (Ef 5,19).
Sama nazwa śpiewu pochodzi od imienia papieża Grzegorza I Wielkiego (ok. 540-604), który poddał go kodyfikacji, czyli uporządkował i opatrzył odpowiednimi prawami i regułami. Księga chorału gregoriańskiego z pieśniami mszalnymi na cały rok kościelny nosi nazwę graduału. Przy czym graduał to również określenie części mszy obejmującej krótkie fragmenty z psalmów czytane lub śpiewane w Litugii Słowa.
Chorał gregoriański bywa określany również melodią prostą, gdyż cechuje się nieskomplikowaną rytmiką, sylabicznością. W śpiewie gregoriańskim tekst liturgiczny miał i ma pierwszeństwo. Jest on wykonywany wyłącznie przez głosy męskie.
Śpiew ludowy
Śpiew ludowy zaczął wchodzić do liturgii stosunkowo późno, bo od XIII w. W Polsce pierwsze pieśni nabożne pojawiły się w XIV wieku, jako wstawki do śpiewów procesyjnych w okresie wielkanocnym. Z czasem się usamodzielniły i od XVI w. stanowią stały element w liturgii. Oficjalnie zostały uznane dopiero przez Sobór Watykański II (XX w.) a Instrukcja Musicam sacram z 1967 r. pozwoliła zastępować śpiewy na wejście, ofiarowanie i Komunię św., pieśniami nabożnymi. Muszą być jednak zatwierdzone przez lokalną władzę. W Polsce zbiorem tekstów zatwierdzonych są Śpiewnik mszalny oraz Śpiewnik liturgiczny.
Muzyka instrumentalna w liturgii
W Kościele łacińskim należy mieć w wielkim poszanowaniu organy piszczałkowe jako tradycyjny instrument muzyczny, którego brzmienie dodaje ceremoniom kościelnym majestatu, a umysły wiernych podnosi do Boga i spraw niebieskich. (Konstytucja o Liturgii Świętej, 120)
Muzyka instrumentalna była początkowo w kościele eliminowana, gdyż kojarzyła się ze zwyczajami pogańskimi. O tej niechęci pisał m.in. Klemens Aleksandryjski: „Posiadamy jeden instrument konieczny – jest nim słowo uwielbienia, żadnych harf, fletów, trąb”.
Dopiero w VII w. sytuacja się zaczęła zmieniać, a pierwszym instrumentem liturgicznym zostały organy. Do dziś traktowane są one jako podstawowy instrument w muzyce kościelnej. Episkopat Polski zarządził, że powinny się one znajdować we wszystkich kościołach w kraju.
Konstytucja o Liturgii Świętej (Sacrosanctum Concilium) z 1963 r. podaje, że inne instrumenty mogą być dopuszczane do kultu Bożego za zgodą kościelnej władzy terytorialnej. Muszą odpowiadać jednak godności świątyni i być przystosowane do użytku sakralnego. Z kolei Instrukcja o muzyce w świętej liturgii (Musicam sacram) dodaje, że przy dopuszczaniu instrumentów do kultu Bożego należy wziąć pod uwagę tradycję danego narodu.
Episkopat Polski doprecyzował, że nie wolno używać instrumentów zbyt hałaśliwych oraz wprost przeznaczonych do wykonywania współczesnej muzyki rozrywkowej. Z użytku liturgicznego wyłączone są m.in. fortepian akordeon, mandolina, perkusja, gitara elektryczna.