Architekturą nazywa się sztukę projektowania oraz wznoszenia budowli. Ze względu na funkcje, jakie spełniają owe budowle, można wyróżnić m.in. architekturę sakralną oraz świecką.
Pojęcie architektury sakralnej dotyczy tych obiektów architektonicznych, które służą kultowi religijnemu, tj. kaplic, kościołów, klasztorów, bazylik, sanktuariów oraz cmentarzy.
Bazylika a kościół
Każda bazylika jest kościołem, ale nie każdy kościół jest bazyliką. Bazyliką nazywa się bowiem kościół wielonawowy zbudowany na planie prostokąta z nawą główną wyższą i przeważnie szerszą od bocznych oraz posiadającą niezależny od nich dach, oświetloną oknami znajdującymi się ponad nawami bocznymi. Ten typ budowli swoimi korzeniami sięga starożytnego Rzymu, gdzie bazylika była salą sądowo-targową.
Bazyliką większą (patriarchalną) nazywa się te kościoły, które są bezpośrednio podporządkowane Ojcu Świętemu. Wyróżniają się tronem i ołtarzem papieskim, ale nie muszą spełniać powyższych wymogów architektonicznych. Do tego grona zaliczane są bazyliki rzymskie: św. Piotra na Watykanie, św. Pawła za Murami, Matki Bożej Większej, św. Jana na Lateranie i św. Wawrzyńca oraz św. Franciszka i Najświętszej Maryi Panny od Aniołów w Asyżu.
Natomiast tytuł bazyliki mniejszej nadawany jest kościołem przez papieża i ma znaczenie honorowe. Obecnie tytuł ten posiada większość znaczniejszych kościołów kolegiackich, klasztornych oraz sanktuariów, np. katedra i kościół garnizonowy we Wrocławiu, sanktuaria w Wambierzycach i Trzebnicy.
Architektura sakralna na przestrzeni wieków
Początkowo modlitwy wyznawców Chrystusa odbywały się w świątyni jerozolimskiej. Kiedy jednak drogi judaizmu i chrześcijaństwa rozeszły się, to głównym miejscem życia religijnego stał się dom. To właśnie w prywatnych posiadłościach (m.in. Akwila i Pryscilii – 1 Kor 16,19) wierni spotykali się na modlitwę i wieczerzę przy stole. Miejscem zgromadzeń i sprawowania liturgii były również katakumby.
O budowaniu osobnych świątyń – kościołów możemy mówić dopiero w II w. Prawdziwy rozwój architektury sakralnej nastąpił jednak dopiero po 313 r., czyli po ukazaniu się Edyktu Mediolańskiego, który gwarantował chrześcijanom pełną wolność religijną.
Architektura wczesnochrześcijańska wykorzystała znane, antyczne formy budowli publicznych typu bazyliki i przystosowała je do nowych funkcji. Z czasem zaczęły pojawiać się coraz to nowsze rozwiązania techniczne, przestrzenne i formalne. Często to właśnie budownictwo sakralne odgrywało największą rolę w kształtowaniu się nowego stylu architektonicznego.
W romanizmie (900-1200) charakterystyczne dla budowli sakralnych chrześcijaństwa zachodniego były wieże kościelne, nie mające odpowiednika w architekturze antycznej. Oprócz funkcji użytkowej (dzwonnica, strażnica, klatka schodowa) miały one symbolizować „miasto Boga” (Civitas Dei). Ponadto budowle romańskie można rozpoznać po sklepieniu kolebkowym, czystości formy (forma dominuje nad dekoracja – rzeźba i malarstwo zostały podporządkowane architekturze), niewielkich i wąskich oknach, masywnych ścianach. Cechy te wynikały z faktu, że w ówczesnym okresie Kościół był nie tylko ośrodkiem kultu, ale również spełniał funkcję obronną. Warto dodać, że to właśnie w okresie romanizmu wykształcił się także podział przestrzeni świątyni chrześcijańskiej na strefy o odrębnych funkcjach.
Styl gotycki (od poł. XII do końca XV w.) cechował się przede wszystkim operowaniem symbolem, alegorią, schematem i ikonografią. W dziedzinie architektury pojawił się rozbudowany system dekoracji, a dotychczasowe sklepiania romańskie (kolebkowe i krzyżowe) zostały zastąpione sklepienie żebrowe. W konstrukcji świątyń chrześcijańskich pojawił się także ostrołuk. Budowle z tego okresu można rozpoznać dzięki m.in. maswerkom (dekoracyjnym podziałom okna w obiekcie gotyckim), oknom lancetowym (okna te były wysokie i wąskie, zakończone ostrołukiem), strzelistym wieżom, rozetom i witrażom. W porównaniu do świątyni romańskich, budowle gotyckie były o wiele lepiej oświetlone. Najczęściej stosowanymi detalami dekoracyjnymi były motywy roślinne. Za pierwszą budowlę gotycką uważa się podparyski kościół Saint Denis zbudowany ok. 1140 r.
W okresie renesansu (XV-XVI w.) w budownictwie sakralnym charakterystyczne były kościoły na planie centralnym, m.in. planie krzyża greckiego, kwadratu, koła lub wieloboku. Zazwyczaj budowle kryto wielkimi kopułami. Zniesiono także olbrzymie romańskie i gotyckie sklepienia, które zastąpiono płaskim stropem, charakterystycznym dla wczesnochrześcijańskich bazylik Rzymu i Rawenny. Renesans przyniósł również sztuce sakralnej realistyczną dekorację malarską z wykorzystaniem perspektywy oraz figuralną rzeźbę o dynamicznej formie.
W architekturze sakralnej okresu baroku i rokoko (k. XVI w. do poł. XVIII w.) najczęściej spotykany jest typ przestrzenny wywodzący się z rzymskiego kościoła Il Gesú, będący syntezą centralnej świątyni renesansowej z budowlą podłużną. Stosowano fasady parawanowe, wieże, kopuły na skrzyżowaniu naw, plany podłużne, podłużno-centralne, eliptyczne. Rzeźby o tematyce religijnej zwykle przedstawiały postaci w zwrotnym momencie akcji. Podobnie, jak w architekturze świeckiej, tak i w budownictwie sakralnym dominowało niespotkane wcześniej bogactwo dekoracji, szczególnie we wnętrzach.
Późniejsze wieki nie przyniosły większych zmian w architekturze sakralnej. Dopiero kaplica Notre Dame du Haut (Matki Bożej na Górze) w Ronchamp zrealizowana w latach 1950-1955 przez Le Corbusiera uznawana jest za dzieło przełomowe dla chrześcijańskiej architektury sakralnej i równocześnie za jedną z najwybitniejszych na świecie realizacji sztuki modernizmu. Jest obiektem zupełnie innym od swoich poprzedników dzięki nowatorskiej bryle i purystycznym wnętrzu. Swoim ascetyzmem kaplica w Ronchamp zdaje się przypominać bardziej architekturę romańską niż dzieła późniejszych epok. Plan obiektu jest nieregularny, bardzo dynamiczny w wyrazie, powiązany z silną symboliką. Dach kaplicy wygięty jest jak kadłub łodzi i sprawia wrażenie zawieszonego nierealnie między niebem a ziemią. Światło jest dawkowane do wnętrza oszczędnie przez niewielkie okna, budując nastrój wyciszenia i spokoju.
Ta estetyka minimalizmu do dziś przeważa w architekturze sakralnej w Europie Zachodniej. Wykorzystywane są coraz to nowe materiały, np. Kościół Serca Jezusa w Monachium jest szklanym sześcianem, w którym zamknięty został drewniany budynek – kościół. Światło przebija się najpierw przez skorupę ze szkła, a następnie wpada poprzez odpowiedni ażur do wnętrza sakralnego.
Wydaje się, że nie ma dzisiaj w architekturze sakralnej żadnych zasad i granic. Wzbudza to czasami kontrowersje i głosy sprzeciwu, m.in. nestor włoskiej architektury, Paulo Portoghesi, w jednym z wywiadów przypomniał, że soborowa konstytucja „Sacrosanctum Concilium” wyraźnie nakazuje, by nowe formy organicznie wyrastały z dotychczasowych. Według Portoghesi w architekturze sakralnej zatracono wymiar kosmiczny; innymi słowy Bóg zszedł na drugi plan, a w nowej orientacji to kapłan staje się centralnym punktem i głównym bohaterem.