W teologii chrześcijańskiej, w tym w katolickiej, pojęcie „Kościół” często jest stosowane zamiennie z określeniami Ciało Chrystusa czy Lud Boży, i oznacza ogół wiernych tworzących jedną wspólnotę w czasie i w przestrzeni.
Niemniej „Kościół” można zdefiniować również jako pewną organizację, posiadającą określoną strukturę, zasady prawne, własny system filozoficzny (doktrynę religijną) oraz sprecyzowane normy postępowania w sprawach kultu oraz etyki. Takie podejście będzie dotyczyło jednak wyłącznie ziemskiego wymiaru Kościoła.
W Kościele można wyróżnić dwie podstawowe grupy wiernych – duchowieństwo i ludzi świeckich. Różnice między nimi uwidaczniają się w prawach i w obowiązkach, jakie przysługują im w ramach organizacji. Podział ten sięga korzeniami początków chrześcijaństwa.
Początki Kościoła
W tradycji chrześcijańskiej wydarzeniem, które uznaje się za początek Kościoła jest Zesłanie Ducha Świętego. Wówczas jednak chrześcijaństwo było traktowane przez Żydów jako sekta, a nie nowa religia, tym bardziej, że pierwsi wyznawcy Chrystusa przestrzegali zarówno nakazu obrzezania, jak i Prawa Mojżeszowego. Obowiązek ten został oficjalnie zniesiony przez zwierzchników gminy jerozolimskiej z apostołem Piotrem na czele na tzw. Soborze Jerozolimski w 49 r.
Początkowo modlitwy wyznawców Chrystusa odbywały się w świątyni jerozolimskiej. Kiedy jednak drogi judaizmu i chrześcijaństwa rozeszły się, to głównym miejscem życia religijnego stał się dom. To właśnie w prywatnych posiadłościach (m.in. Akwila i Pryscilii – 1 Kor 16,19) wierni spotykali się na modlitwę i wieczerzę przy stole. O budowaniu osobnych świątyń – kościołów możemy mówić dopiero w II w.
Stosunkowo szybko ukształtowały się podstawy hierarchii kościelnej, które przetrwały do dziś. O biskupach, prezbiterach i diakonach wspomina wielokrotnie w swoich listach św. Paweł. Ponadto już pod koniec I w. spośród wszystkich Kościołów na pierwsze miejsce wysunął się Kościół Rzymu ( Ignacy Antiocheński pisał o nim, że „pierwsze dzierży miejsce”). Od początku podkreślana była jego szczególna rola w zachowaniu tradycji apostolskiej, a tym samym rola biskupa Rzymu, czyli papieża.
Duchowieństwo
Duchowieństwem (inaczej: klerem) określa się ogół duchownych, czyli osób, które są uprawnione do sprawowania kultu religijnego, tj. został im powierzony w Kościele jakiś urząd i związane z nim określone obowiązki oraz uprawnienia. W przypadku Kościoła rzymskokatolickiego pojęcie „duchowieństwa” obejmuje wyświęconych diakonów, prezbiterów i biskupów. Duchownymi nie są natomiast zakonnicy (w terminologii Kościoła zakonnicy to osoby konsekrowane).
Kościół używa także terminu szafarz na określenie osoby upoważnionej do wykonywania funkcji duchownych. Należy jednak przy tym pamiętać, że w wyjątkowych okolicznościach szafarzem może stać się także osoba świecka (np. w niebezpieczeństwie śmierci chrztu udzielić może każdy człowiek).
Terminem określającym wiernych, którzy nie otrzymali święceń wyższych i nie stali się duchownymi, niemniej są w pełni włączeni w Kościół poprzez sakramenty wtajemniczenia (chrzest, bierzmowanie i Eucharystię), jest laikat (gr. „lud”).
Podział na duchowieństwo i laikat sięga już czasów Kościoła apostolskiego, ale przyjmuje się, że to w IV w., za sprawą cesarza Konstantego Wielkiego, duchowieństwo uzyskało status stanu wyodrębnionego z reszty społeczeństwa. Od tej pory duchowni posiadają własne prawo i sądownictwo. Mniej więcej w tym samym czasie na zachodzie zaczął obowiązywać ich celibat.
Duchownych można poznać po charakterystycznym stroju, przede wszystkim po sutannie. Sutanna to szata sięgająca kostek. Jej kolor różni się w zależności od pozycji duchownego w hierarchii: kolor biały przysługuje wyłącznie papieżowi, czerwony kardynałom, fioletowy biskupom, czarny księżom, a biały misjonarzom w krajach tropikalnych.
O duchowieństwie można mówić nie tylko w odniesieniu do chrześcijaństwa, ale i innych religii np. w hinduizmie istnieje kasta braminów. Z kolei w islamie duchowni nie tworzą odrębnego stanu.
Utrata stanu duchownego
Człowiek wyświęcony nigdy nie staje się na powrót człowiekiem świeckim; jego święcenia kapłańskie nie tracą ważności w żadnych okolicznościach. Natomiast istnieje możliwość utraty przez duchownego stanu duchownego. Ten proces zwykło się nazywać laicyzacją i jest on zastrzeżony Stolicy Apostolskiej, której wyrok nie podlega żadnej apelacji (przy czym Stolica Apostolska stan duchowny może również przywrócić). Duchowny zostaje wówczas zwolniony ze swoich obowiązków (wyjątek stanowi obowiązek celibatu, który znieść z duchownego może wyłącznie papież). Równocześnie traci on swoje uprawnienia, które są właściwe stanu duchownego, np. nie może sprawować Mszy św.
