Judaizm jest najstarszą monoteistyczną religią na świecie i równocześnie narodową religią Żydów. Powstał na terenach dzisiejszej Palestyny. Za jego założyciela uważa się proroka Mojżesza (hebr. Mosze). To od jego imienia judaizm bywa nazywany również religią mojżeszową lub mozaizmem.
Mojżesz jest dla Żydów najważniejszą postacią biblijną. Żył prawdopodobnie w XIII w. p.n.e. Pochodził z kapłańskiego plemienia Lewitów. Przez wyznawców judaizmu uznawany jest za twórcę przymierza między Bogiem i ludem izraelskim, największego z proroków oraz wyzwoliciela Izraelitów z niewoli egipskiej i przywódcę w czasie wędrówki do Ziemi Obiecanej. Tradycja żydowska przypisuje mu także autorstwo świętego Pięcioksięgu, czyli Tory. W jej skład wchodzą: Bereszit (Księga Rodzaju), Szemot (Księga Wyjścia), Wajikra (Księga Kapłańska), Bamidbar (Księga Liczb) oraz Dewarim (Księga Powtórzonego Prawa). Na język polski słowo „Tora” tłumaczone jest jako Prawo, Zakon lub Pouczenie.
Tora jest jedną z trzech części Biblii Hebrajskiej (Tanach). Pozostałe dwie stanowią Newiim („Prorocy”) oraz Ketuwim („Pisma”). Biblia Hebrajska została przejęta przez chrześcijaństwo – jest to tzw. Stary Testament. Kanon Kościoła katolickiego zawiera jednak również księgi, które nie zostały przez Żydów uznane za objawione: Księgę Tobiasza, Księgę Judyty, 1. i 2. Księgę Machabejską, Księgę Mądrości, Księgę Syracha oraz Księgę Barucha. W judaizmie wymienione pisma należą do grona apokryfów.
Podstawę judaizmu stanowi wiara w jednego i jedynego Boga Jahwe (przy czym imienia Jahwe Żydzi nie wymawiają; zapisują je tetragramem JHWH i odczytują jako „Mój Pan”) oraz przekonanie o posłannictwie Żydów z racji przymierza, które Bóg zawarł z nimi, jako narodem przez Siebie wybranym. Tym samym wierzenia wyznawców judaizmu są ściśle związane z wartościami etycznymi i postawami mającymi źródło w tradycji i obyczajach narodu żydowskiego. Wpływa to na postrzeganie judaizmu jako religii ekskluzywnej, chociaż możliwa jest w jego ramach konwersja (przyjęcie judaizmu przez każdego człowieka). Stąd obecnie zgodnie z prawem wydanym w 1962 r. przez państwo Izrael Żydem jest człowiek, który się urodził z matki Żydówki (czyli członek narodu wybranego) albo przeszedł na judaizm.
Żydzi wierzą, że z ich narodu, jako narodu wybranego, narodzi się Mesjasz, który ustanowi królestwo Boże na ziemi. Ma być ono przygotowaniem do ostatecznego królestwa w przyszłym świecie. Uznają przy tym koncepcję zmartwychwstania zmarłych oraz sądu ostatecznego.
Bóg w religii żydowskiej uznawany jest za stwórcę świata i najwyższy byt, któremu ludzie muszą oddawać cześć. Wyznawcy judaizmu wierzą, że Jahwe sprawuje opiekę nad światem i odpłaca człowiekowi za jego czyny. Określają Boga jako sprawiedliwego, miłosiernego, wszechmocnego, wszechobecnego, wiecznego, transcendentnego (zewnętrznego wobec świata) oraz bezcielesnego (co pociąga za sobą zakaz tworzenia wizerunków Boga). Jahwe jako jedyny może być obiektem kultu.
Symbolami judaizmu jest gwiazda Dawida (Magen David), czyli sześcioramienna gwiazda utworzona przez dwa przeplatające się trójkąty, oraz menora, tj. świecznik siedmioramienny, który stanowi podstawowy element herbu państwa Izrael. Miejscem kultu Żydów są synagogi, nazywane w Polsce także bożnicami. Kult polega przede wszystkim na czytaniu tekstów Tory i innych ksiąg biblijnych oraz ich komentowaniu. Nabożeństwom towarzyszą również wspólne śpiewy i modlitwy.
Wyznawców judaizmu obowiązuje 613 nakazów i zakazów sformułowanych w Biblii oraz w Talmudzie. Stanowią one razem prawo – halacha, które według wierzeń żydowskich Bóg przekazał Mojżeszowi na Synaju. Przykazania (micwot) szczegółowo regulują wszystkie dziedziny życia Żydów zgodnie z nakazami wiary. Dotyczą one m.in. obrzezania (obrzezanie chłopców w 8-ym dniu po urodzeniu w judaizmie stanowi dowód przymierza), szabatu, modlitwy (3 razy dziennie), przepisów pokarmowych (koszerność), świąt (np. Jom Kipur, Rosz ha-Szana oraz tzw. świąt pielgrzymich Pesach, Szawuot, Sukot), postu, zawierania małżeństwa itd.
Współcześnie judaizm wyznaje 14 mln ludzi (0,2%), przy czym tylko jedna czwarta z nich zamieszkuje Izrael. Natomiast aż 44% Żydów to mieszkańcy Stanów Zjednoczonych. Wielu wyznawców religii mojżeszowej można spotkać się także we Francji, Wielkiej Brytanii oraz w Rosji.
Żydzi przebywający w diasporze (czyli poza Izraelem) organizują się w samodzielne gminy, które dawniej w Polsce nazywano kahałami. Autorytetem dla członków gminy w sprawach religijnych jest rabin; nie jest on jednak kapłanem (w judaizmie od II w. nie ma już funkcji kapłana), ale pełni rolę nauczyciela judaizmu i znawcy Prawa. Każda gmina żydowska powinna mieć także swoją łaźnię rytualną (mykwę) oraz cmentarz.
Wyznawcy judaizmu przyjmują 3761 r. p.n.e. jako rok stworzenia świata. Obecnie kalendarz żydowski oparty jest na miesiącu księżycowym i roku słonecznym. Doba zaczyna się wraz z nadejściem nocy i kończy się wieczorem dnia następnego.
Najważniejszym dniem w tygodniu jest dla wyznawców judaizmu szabat (szabas). Jest to święty dzień, wolny od pracy, upamiętniający dzieło stworzenia świata. Rozpoczyna się w piątek wieczorem zapaleniem przez gospodynię dwóch świec i kończy w sobotę wieczorem. W szabat mężczyźni udają się do synagogi na modlitwy; kobiety nie mają takiego obowiązku.
Na gruncie judaizmu wyrosły dwie religie ogólnoświatowe – chrześcijaństwo oraz islam. Wszystkie one należą do tzw. religii abrahamowych.
Historia judaizmu
Według Biblii początki judaizmu sięgają czasów patriarchy Abrahama, który żył w II tys. p.n.e. Księga Rodzaju (Bereszit) podaje, że przywędrował on wraz z rodziną z mezopotamskiego Ur do kraju Kanaan (późniejsza Palestyna) i w mieście Sychem zawarł pierwsze przymierze z Jahwe. Znakiem owego przymierza stało się obrzezanie, obowiązujące do dziś wszystkich mężczyzn narodu żydowskiego. W zamian za wierność i wiarę Bóg obiecał Abrahamowi opiekę oraz ziemię kananejską (jest to dla wyznawców judaizmu tzw. ziemia obiecana).
Potomkowie Abrahama (zwani Hebrajczykami lub Izraelitami) przebywali następnie w Egipcie, gdzie za panowania faraona Ramzesa XII stali się niewolnikami. Wyjście z tzw. niewoli egipskiej pod wodzą Mojżesza w XIII w. p.n.e. odbyło się dzięki bezpośredniej interwencji Boga (m.in. dzięki zesłaniu siedmiu plag). Czterdziestoletnia wędrówka po pustyni z powrotem do Kanaanu oraz zawarcie przez Mojżesza ponownego przymierza z Jahwe na górze Synaj są często postrzegane jako właściwy początek historii i tożsamości judaizmu.
W 967 r. p.n.e. król Izraela i Judy, Salomon, ufundował w Jerozolimie Pierwszą Świątynię, która stała się centrum religijnym dla wszystkich Żydów. Umieszczono w niej Arkę Przymierza, czyli najważniejszy przedmiot kultu starożytnych Izraelitów. Była to skrzynia z drewna akacjowego wewnątrz której przechowywano tablice Dekalogu przekazane Mojżeszowi na Synaju przez Boga. Wokół Świątyni skupiała się warstwa kapłańska, której zadaniem było składanie ofiar Jahwe.
Przez wiele pokoleń trwał konflikt judaizmu z ciągle odradzającymi się praktykami politeistycznymi, a Żydzi oddawali cześć lokalnym bóstwom np. fenickiemu Baalowi. Dopiero w VII w. p.n.e. reformy Jozjasza przyniosły autentyczną centralizację kultu w Jerozolimie, eliminując składanie ofiar poza świątynią i ugruntowując monoteizm narodu wybranego.
Niezmiernie ważna dla historii religii żydowskiej była działalność proroków, którzy nawoływali Izraelitów i ich władców do dochowywania wierności przymierzu zawartemu z Bogiem. To dzięki nim oraz strzegącym tradycji kapłanom po zniszczeniu (pierwszej) Świątyni jerozolimskiej przez Babilończyków i za czasów niewoli babilońskiej (587-539 p.n.e.) nie tylko nie doszło do upadku judaizmu, ale dokonało się jego przekształcenie w religię praktykowaną niezależnie od terytorium, na którym żyli jej wyznawcy.
Przestrzeganie przykazań danych przez Jahwe było wówczas ściśle związane z mesjańskimi nadziejami na odtworzenie królestwa Izraela. Toteż po powrocie z niewoli Żydzi zbudowali Drugą Świątynię na miejscu zburzonej, a judaizm, jako religia oparta na Prawie Mojżeszowym, stał się podstawą życia odrodzonego kraju. Należy przy tym zaznaczyć, że w odbudowanej świątyni nie było już Arki Przymierza. Żydzi od czasu najazdu Nabuchodonozora II na Jerozolimę w 587 r. p.n.e. uznają ją za zaginioną, podczas gdy według tradycji koptyjskiej ma być ona przechowywana w bazylice w Aksum.
Po powrocie z niewoli babilońskiej w V w. zredagowano także większą część Biblii Hebrajskiej, chociaż do ustalenia ostatecznego kanonu miało dojść dopiero ok. 90 r. po Chr. na synodzie w Jamni. Ponadto oprócz Tory pisanej przekazywano jednocześnie jej interpretacje i rozwinięcia zwane Torą ustną. Jej pierwsza kodyfikacja nastąpiła przez spisanie Miszny ok. 200 r. n.e.
Po niewoli babilońskiej Izraelczycy powrócili do swojej ojczyzny, ale odzyskali tylko częściową autonomię. Do IV w. p.n.e. znajdowali się bowiem pod panowaniem perskim, a następnie w 332 r. p.n.e., kiedy wojska macedońsko-greckie Aleksandra Macedońskiego podbiły Judeę, judaizm wszedł w tzw. okres hellenistyczny.
W II w. p.n.e. hellenistyczna dynastia Seleucydów (190-141 p.n.e.) próbowała zmusić Żydów do kultu bogów greckich. W efekcie doszło do powstania machabejskiego w 167 r. p.n.e., które zakończyło się zwycięstwem wyznawców Jahwe. Po pokonaniu Seleucydów świątynię jerozolimską oczyszczono i na nowo poświęcono. Z wydarzeniem tym tradycja judaistyczna związała święto Chanuka obchodzone w grudniu.
Judaizm w okresie od II w. p.n.e do II n.e. nie był wyznaniem jednolitym. Żydzi tworzyli ugrupowania, reprezentujące różne poglądy, czasami rozwijające się nawet w ruchy religijno-społeczne. Wśród nich wyróżnia się cztery podstawowe: saduceuszy, faryzeuszy, esseńczyków i zelotów. Różnice między nimi polegały przede wszystkim na podejściu do kultury greckiej, a następnie dominacji politycznej Rzymu oraz stosunku do autorytetu tradycji ustnej.
W latach 64-63 r. p.n.e. Palestyna została opanowana przez Rzymian, którzy początkowo zezwalali na istnienie odrębnego państwa żydowskiego na podbitych terenach. Sytuacja zmieniła się po wybuchu powstania Żydów przeciw Rzymianom (66-70 r.). Wówczas naród wybrany poniósł porażkę i w efekcie zlikwidowano ostatecznie niezależność Izraelitów oraz dokonano kolejnego zburzenia Świątyni Jerozolimskiej. Do dziś zachowała się z niej jedynie tzw. „Ściana Płaczu”, a Świątynia nigdy nie została już odbudowana.
Następnie w latach 132-135 doszło do II wojny żydowsko-rzymskiej, zwanej powstaniem Bar Kochby. Jej przyczyną było postanowienie cesarza Hadriana, aby w miejscu Jerozolimy wybudować kolonię rzymską. Prawie wszyscy uczestnicy powstania zostali zamordowani, a cesarz Hadrian zakazał Żydom wjazdu do Palestyny, skutkiem czego nastąpiło ich rozproszenie (diaspora – galut) po całym Imperium Rzymskim, a następnie po całym świecie. Państwo Żydowskie (Izrael) odrodziło się dopiero w 1948 r.
Zburzenie świątyni jerozolimskiej w 70 r. oznaczało koniec kultu świątynnego i rozpoczęcie kolejnego etapu w historii judaizmu – etapu judaizmu rabinicznego (talmudycznego), który trwa w zasadzie do dzisiaj. Miejsce kapłanów ostatecznie zajęli rabini, czyli „nauczyciele religii”, którzy odtąd gwarantowali ciągłość wiary żydowskiej. Ośrodkiem kultu stały się synagogi, a składanie ofiar zastąpiono modlitwami.
Nauki rabinów spisano w V – VII w. w Talmudzie, który został przyjęty za obowiązujący właściwie przez wszystkich Żydów (Talmudu nie uznali tylko Karaimi). Nie jest on jednak świętą księgą tak jak Biblia Hebrajska. Dotyczy w dużej mierze spraw praktycznych, tj. prawa żydowskiego (halachy), które określa m.in. zasady kultu w judaizmie, ubioru, odżywiania się, prawa cywilnego i karnego. Talmud zawiera jednak również idee teologiczne np. ideę ofiary symbolicznej czy koncepcję Szechiny – czyli Bożej Obecności.
W epoce średniowiecza judaizm rozwijał się przede wszystkim w dwóch nurtach: w nurcie sefardyjskim (w środowiskach żydowskich w basenie Morza Śródziemnego, które podlegały wpływom cywilizacji arabsko-muzułmańskiej) oraz w nurcie aszkenazyjskim (w środowiskach żydowskich podlegających wpływom cywilizacji łacińsko-chrześcijańskiej, które istniały na terenie Francji i Niemiec, a w XVI w., przesunęły się głównie na tereny Polski). Żydzi z tych dwóch nurtów mówili innymi językami: sefardyjczycy posługiwali się ladino, a aszkenazyjczycy językiem jidysz. Dzięki wspólnym pismom religijnym oraz Prawu Żydowskiemu udało im się jednak w obliczu tego zróżnicowania kulturowego i rozproszenia zachować jedność judaizmu. Różnice między rytuałem sefardyjskim a aszkenazyjskim dotyczą właściwie szczegółów.
To właśnie w diasporze pojawił się nurt mistyczny, który rozwinął się w filozofię kabalistyczną (kabała). Z kabały wyrosły z kolei nietrwałe sekty, takie jak: sabataizm, frankizm oraz ruch odnowy religijnej chasydyzm, zapoczątkowany w XVIII w. przez Baal Szem Towa i istniejący do dziś. Co więcej, chasydzi uznawani są obecnie za najbardziej ortodoksyjnych wyznawców judaizmu (tzw. ultraortodoksi).
W ciągu ostatnich dwustu lat rozwinęły się także „unowocześnione” formy judaizmu: judaizm reformowany i judaizm konserwatywny. Narodziły się one w XIX w. w Niemczech, ale obecnie ich główne ośrodki znajdują się w Stanach Zjednoczonych. Oba te kierunki podkreślają wagę osobistego wyboru z bogactwa tradycji judaizmu oraz umożliwiają kobietom pełnienie wszystkich funkcji religijnych (w tym także funkcji rabina). Współistnieją one z nurtem tradycyjnym (ortodoksyjnym), który podkreśla konieczność ścisłego przestrzegania prawa biblijnego i talmudycznego.