Islam jest monoteistyczną religią o zasięgu ogólnoświatowym. Jej nazwa pochodzi od arabskiego rdzenia aslam i oznacza „pogodzenie się z wolą Bożą; poddanie się Bogu”. Niektórzy sądzą, że wywodzi się od innego arabskiego słowa – salam, czyli pokój. Wyznawców islamu nazywa się muzułmanami (arab. muslim).
Założycielem islamu był Mahomet (właściwie Muhammad Ibn Abd Allah; ok. 570-632 r.) uznawany przez muzułmanów za ostatniego proroka Bożego, znajdującego się w szeregu rozpoczętym przez Adama i kontynuowanym przez Jezusa. Przy czym Jezus odbiera w islamie wyłącznie cześć jako prorok, a nie Syn Boży; muzułmanie odrzucają także jego śmierć na krzyżu i uważają, że była to tylko śmierć pozorna.
Wyznawcy islamu wierzą, że Mahomet otrzymał objawienie Boże, które później zostało spisane w Koranie (arab. czytanie). Koran jest zatem świętą księgą muzułmanów i zawiera wszystkie najważniejsze zasady doktrynalne. Ich rozwinięciem i uzupełnieniem jest Sunna (Tradycja), składająca się z hadisów, czyli opowieści o czynach, gestach i słowach Proroka Muhammada. Koran i Sunna stały się źródłem prawa (szariatu) i teologii islamu.
Prawo muzułmańskie ma charakter totalitarny – obejmuje wszystkie dziedziny życia wyznawcy islamu. Każdy czyn ludzki, każde zachowanie jest w nim przewidziane, sklasyfikowane i ocenione. Szariat stanowi fundamentem religii, filozofii, etyki i estetyki. Muzułmanie wierzą, że prawo islamu zostało zapisane w „umm al-kitab”, czyli Księdze-Matce znajdującej się w niebie. Święty charakter szariatu powoduje, że człowiek nie ma możliwości jego zmiany, a może uciekać się jedynie do jego interpretacji. Praktyczną wykładnią prawa zajmują się sędziowie mufti, którzy wydają fatwy.
Islam opiera się na pięciu dogmatach, do których należą:
1) Wiara w jednego Boga – stanowi fundament religii muzułmańskiej. Pozostałe dogmaty wyrastają z tej właśnie prawdy. Allah to Bóg całkowicie transcendentny, istniejący poza światem ludzkich doświadczeń, doznań, myśli, jest jeden jedyny i nie ma innego poza Nim. Najcięższym grzechem w islamie jest szirk – występowanie przeciw tawhid, czyli zaprzeczenie jedyności Boga. Monoteizm islamski nie zgadza się z tym, by Bóg mógł mieć Syna; muzułmanie odrzucają chrześcijańską koncepcję Trójcy Świętej. Wyznawcy islamu mają także absolutny zakaz przedstawiania Boga w obrazach oraz malowania ludzi, gdyż zostali oni ukształtowani na podobieństwo Boże. W Koranie jest Allah opisywany w sposób omijający antropocentryczne skojarzenia.
2) Wiara w anioły – w islamie aniołami są niebiańskie istoty o duchowej naturze. Ich główne zadanie polega na przekazywaniu wiadomości od Boga do ludzi. Postępują absolutnie zgodnie z wolą Allaha i jego planem. Ponadto według Koranu każdy człowiek ma dwóch aniołów zapisujących jego dobre i złe czyny. Najważniejsze z nich to: Gibril (Gabriel), Izrai'il (Izrael), Mika'il (Mika'al-Michał), Israil (Rafał).
3) Wiara w święte Księgi – muzułmanie wierzą nie tylko w pismo objawione Mahometowi zwane Koranem, lecz także w Boże objawienia powierzone innym prorokom, uznając Torę, Psalmy Dawidowe i Ewangelie. Wszystkie z nich poza Koranem zawierają jednak pewne błędy; Koran jako jedyny nie przeinacza znaczenia. Został co do słowa natchniony przez Boga. Żydzi i chrześcijanie zostali przez proroka Mahometa określeni „ludami Księgi” (ahl al kitab).
4) Wiara w wysłanników i proroków – według wyznawców islamu Allah nieustanne przysyłał ludzkości posłańców, którzy głosili monoteizm, przekazywali człowiekowi prawdy Boże i ostrzegali go przed grzechem. Koran rozróżnia dwa typy posłańców: proroków – ludzi Starego Testamentu i Ewangelii, oraz wysłanników – tych, którzy znaleźli się wśród Arabów. Pierwszym prorokiem był Adam, a ostatnim Mahomet (dlatego nazywany jest „pieczęcią proroków”). Pozostali to Nuh (Noe), Lut (Lot), Ibrahim (Abraham), Musa (Mojżesz) i Isa (Jezus).
5) Wiara w dzień Sądu Ostatecznego – zgodnie z Koranem, w Dniu Sądu nastąpi koniec całego wszechświata. Ludzie zostaną osądzeni na podstawie swoich uczynków. Dusza człowieka może trafić do nieba bądź piekła. W Dniu Sądu powstanie również miejsce pośrednie, tzw. al-araf, ale teologia muzułmańska nie precyzuje czy to miejsce wieczne czy przejściowe. Za zgodą Boga za muzułmanów może wstawiać się Mahomet. Wyznawcy islamu wierzą także w zmartwychwstanie.
Każdego muzułmanina obowiązuje tzw. pięć filarów wiary, czyli: 1) szahada (wyznanie wiary), 2) salat (modlitwa), 3) zakat (jałmużna), 4) saum (post), 5) hadżdż (pielgrzymka do Mekki).
Wypowiedzenie ze szczerą intencją, szahady, która brzmi: „Oświadczam, iż nie ma Boga prócz Allaha, oraz oświadczam, iż Muhammad jest sługą i Wysłannikiem Allaha”, jest warunkiem zostania muzułmaninem.
Muzułmanie, chociaż wyznają tę samą wiarę, dzielą się na kilka grup, przede wszystkim na sunnitów (prawowiernych; ok 90% wyznawców islamu) i szyitów (10-15% wyznawców islamu). Sam szyizm także nie jest ugrupowaniem jednolitym. Podstawowym kryterium jego podziału jest liczba uznawanych imamów, czyli ziemskich przewodników ludzi.
Obecnie islam stanowi po chrześcijaństwie (2,1 mld) drugą co do wielkości religię świata (ok. 1 mld).
Powstanie islamu
Okres w historii Arabów przed islamem nazywa się dżahilliją, co dosłownie oznacza „czas ciemnoty, barbarzyństwa, nieświadomości”. Mieszkańcy pustynnych obszarów Półwyspu Arabskiego wyznawali wówczas politeizm (główne bóstwa: Hubal, Al-Lat, Manat, al-Uzza). Oddawali także cześć świętym kamieniom, gajom i strumieniom oraz ciałom niebieskim. Najważniejszym centrum kultowym była Mekka. Ze względu na podziały plemienne trudno jednak mówić o jednolitym systemie religijnym. Duże znaczenie przywiązywano w tamtym okresie do wróżbiarstwa i magii.
Narodziny islamu są związane nierozerwalnie z objawieniami i działalnością Mahometa (570-632). Pierwszych wizji prorok doświadczył w 610 r. Wówczas ukazał się Mahometowi archanioł Gabriel (arab. Dżibril) i powołał go do głoszenia monoteizmu, tj. wiary w Jednego Boga. Pierwszymi zwolennikami nowej religii byli najbliżsi proroka, ok. 40 osób, w tym żona Chadidża, stryj Abu Talib, jego syn Ali i niewolnik Zajd, któremu Mahomet darował wolność. Dopiero po upływie trzech lat prorok rozpoczął publiczne głoszenie zasad nowej wiary wśród mieszkańców Mekki.
Monoteizm szybko zdobywał nowych zwolenników, ale równocześnie rosła liczba jego przeciwników, powołujących się na tradycję przodków. Wiara w jednego Boga była postrzegana jako niebezpieczna dla społeczności, gdyż oznaczała zagrożenie dla porządku ekonomicznego Mekki i okolic, który opierał się na ruchu pielgrzymkowym do Al-Kaaby i handlu. Również poglądy społeczne Mahometa spotkały się z otwartą dezaprobatą ludzi bogatych – w islamie wszyscy są równi, a dzielenie się swoim bogactwem z biednymi (jałmużna, czyli zakat) jest jednym z podstawowych obowiązków muzułmanina.
Stąd też arystokracja Mekki zwróciła się przeciwko Mahometowi. W wyniku prześladowań część pierwszych muzułmanów przeniosła się do Etiopii. Była to tzw. „mała hidżra”. Sam Mahomet nie był jednak bezpośrednio zagrożony, ponieważ chroniły go m.in. wpływy stryja Abu Taliba i żony Chadidży. Dopiero po ich śmierci prorok zdecydował się na emigrację do pobliskiego miasta Jatribu (późniejszej Medyny) – w 622 r. Mahomet wraz ze swoimi zwolennikami przeniósł się do Medyny. To wydarzenie, nazywane hidżrą, oficjalnie zapoczątkowuje erę muzułmańską.
W okresie medyńskim Mahomet ostatecznie zerwał z judaizmem i chrześcijaństwem, nadając islamowi odrębną tożsamość: dniem świątecznym stał się piątek zamiast soboty; zaczęto modlić się w kierunku Mekki zamiast Jerozolimy; trąby i gongi wzywające na modlitwę zastąpiło śpiewne nawoływanie („azzan”), zaś miesiącem postu ustalono ramadan. Ponadto od tej pory muzułmanie zamiast trzy razy dziennie jak Żydzi, modlą się pięć razy dziennie. W Medynie powstała także pierwsza gmina muzułmańska – umma. Sama koncepcja ummy stanowiła rewolucję w światopoglądzie ówczesnych Arabów. Dotychczas liczyła się bowiem wyłącznie więź plemienna i klanowa, tymczasem Mahomet jako podstawę społecznej więzi wprowadził wiarę w tego samego Boga.
Okres medyński był także okresem nieustających walk z Kurajszytami oraz ekspansji militarnej Mahometa. Zdobywał on środki na prowadzenie walki, przejmując karawany podążające z Mekki, zajmował oazy żydowskie i podporządkowywał sobie arabskie plemiona. 11 stycznia 630 r. Mahomet osiągnął swój główny cel – zajął Mekkę i nakłonił jej mieszkańców do przyjęcia monoteizmu. Zabito kilku najbardziej zagorzałych wrogów proroka, poza tym jednak nie było aktów przemocy. Mahomet wkroczył do sanktuarium Al-Kaaby, porozbijał posążki bożków (pozostawiając tylko czarny kamień) i ogłosił Kaabę miejscem świętym dla wyznawców islamu.
Po podboju rodzinnego miasta Mahomet nadal mieszkał w Medynie, ale w ostatnim roku swego życia odbył pielgrzymkę do Mekki, ustanawiając zarazem ten zwyczaj (hadżdż). Zmarł w 632 r. Wówczas na czele muzułmanów stanął jego teść, Abu Bakr, który przyjął tytuł kalifa, czyli następcy Proroka.
Za czterech pierwszych kalifów, w latach 632-661, ukształtowały się zasady religijnego i politycznego funkcjonowania wspólnoty muzułmańskiej (ummy) oraz państwa stworzonego przez Arabów wskutek licznych podbojów. Ustne nauki proroka zebrane zostały i spisane przez sekretarza Proroka, Zajda Ibn Sabita, w 653 r. w świętej księdze islamu – Koranie. Ponadto stopniowo zaczęto spisywać prawa, oparte na wzorze postępowania Mahometa, zwane Sunną. Ostateczną wersję Sunny sporządzono w IX w.
Początkowo islam był religią narodową Arabów, która zjednoczyła rozbite plemiona. Z czasem przeszedł ewolucję i zaczął być wchłaniany przez społeczności perskie i tureckie, dotarł do Hiszpanii, Indii i Chin. Obecnie Arabowie stanowią wyłącznie około 20-25% wyznawców islamu.
Prorok Mahomet
Mahomet (Muhammad ibn Abd Allah) uznawany jest za założyciela islamu. Według tradycji muzułmańskiej urodził się w 570 n.e. w Mekce. Pochodził ze zubożałego rodu Haszymitów z plemienia Kurajszytów. Ojciec Mahometa zmarł przed jego narodzinami, matka kilka lat później, gdy chłopiec miał zaledwie pięć lat. Wychowaniem sieroty zajął się najpierw dziadek Abd al-Muttalib, a po jego śmierci chłopca wziął pod opiekę stryj Abu Talib.
Jako młodzieniec Mahomet trudnił się handlem i wiele podróżował z karawanami głównie do Syrii, dzięki czemu poznał wyznawców judaizmu oraz religii chrześcijańskiej. W wieku 25 lat ożenił się ze starszą od siebie o 15 lat wdową Chadidżą. Mimo różnicy wieku było to szczęśliwe małżeństwo. Mieli kilkoro dzieci, z których wieku dorosłego dożyła jednak tylko jedna córka, Fatima. Mahomet dzięki majątkowi żony zyskał również wysoką pozycję społeczną.
Mahomet wiele czasu spędzał w odosobnieniu, na rozmyślaniach, w grocie na górze Hira w pobliżu Mekki. Tam pewnej nocy doznał w 610 r. pierwszego objawienia, które zapoczątkowało jego prorocką misję. To wydarzenie nazywane jest Koranie „Nocą Przeznaczenia”. Objawienia, które miały być przekazywane przez archanioła Gabriela (arab. Dżibril), zaczęły się powtarzać i trwały do końca jego życia. W ten sposób Mahometowi został przekazany cały Koran.
Mahomet rozpoczął zgodnie z objawieniami głosić nową wiarę. Początkowo jego nauki nie wzbudzały większego sprzeciwu. Zmieniło się to jednak wraz z jego gwałtownymi atakami przeciwko czczeniu bożków w sanktuarium Al-Kaaby, co zdawało się zagrażać dochodom płynącym z pielgrzymek do świątyni. Ponadto demokratyczne zasady islamu (m.in. równość każdego muzułmanina wobec Boga) wydawały się zagrożeniem dla arystokracji Mekki, która zwróciła się przeciwko niemu. Rozpoczęły się prześladowania zwolenników idei religijnych głoszonych przez Mahometa.
W 622 r. doszło do tzw. hidżry (emigracji) – po śmierci Chadidży i stryja Abu Taliba prorok Mahomet nie miał już żadnej ochrony w plemieniu i zdecydował się na wyjazd do pobliskiego miasta Jatrib (późniejsza Medyna), gdzie ludność była zdecydowanie przychylniej nastawiona do głoszonych przez niego zasad nowej wiary. W siedemnaście lat później kalif Omar dla upamiętnienia hidżry ustanowił rok 622 r. jako oficjalny początek ery muzułmańskiej.
W Medynie Mahomet z natchnionego proroka przekształcił się w polityka i prawodawcę. Zorganizował pierwszą w historii gminę muzułmańską (ummę), której stał się zwierzchnikiem. Pragnął jednak, aby to Mekka stała się główną stolicą islamu. Rozpoczął się trudny okres walk o przejęcie władzy w mieście. Ostatecznie po wielu bitwach i przymierzach, Mahomet opanował miasto w 630 r. i nakłonił jego mieszkańców do przyjęcia nowej wiary.
W 632 r. Mahomet odbył triumfalną pielgrzymkę do Mekki, która została nazwana „pielgrzymką pożegnalną”. W trzy miesiące po powrocie do Medyny zmarł w wieku 63 lat u szczytu kariery politycznej i religijnej. Mahomet nie pozostawił męskiego potomka ani dyspozycji co do swego następcy. Nowym przywódcą muzułmanów został Abu Bakr, jeden z najbliższych towarzyszy proroka. Zaczął on konsekwentnie jednoczyć Półwysep Arabski pod sztandarem islamu.
Wiara w posłannictwo Mahometa jest jednym z podstawowych dogmatów islamu. Niemniej Koran wielokrotnie podkreśla, że Prorok był śmiertelnym człowiekiem jak każdy inny i nie przypisuje mu żadnych cudów. Dopiero późniejsza tradycja muzułmańska, przede wszystkim ta o charakterze ludowym, przypisała Mahometowi wiele nadnaturalnych cech oraz powiązała go z cudownymi wydarzeniami.