Religiami pierwotnymi (bądź tradycyjnymi) nazywa się systemy wierzeniowo-rytualne rdzennych mieszkańców Afryki, Azji, obu Ameryk, Australii oraz Oceanii. Są one przedmiotem badań etnologii religii i antropologii religii. Mają obecnie około 100 milionów wyznawców.
Wśród głównych cech religii pierwotnych wymienia się: naturalne pochodzenie (brak założyciela), ograniczony krąg wyznawców (członkowie jednego plemienia lub grupy rodowej), brak kodyfikacji pisemnej doktryny, magiczno-mityczne myślenie, ahistoryczność (czas mityczny) oraz przenikanie sacrum do wszystkich sferach życia.
Pod nazwą „religie pierwotne” kryją się także najstarsze wierzenia religijne, rekonstruowane przez badaczy na podstawie świadectw archeologicznych oraz wierzeń ludów żyjących współcześnie. Należą do nich: animizm, fetyszyzm, manizm oraz totemizm.
Animizm
Animizmem (łac. anima – dusza) określa się wiarę w istnienie niematerialnych i zdolnych do samodzielnej egzystencji dusz, które ożywiają człowieka oraz wszystkie elementy kosmosu i natury (zwierzęta, rośliny, zjawiska pogodowe, a także twory przyrody nieożywionej i przedmioty). Pojęcie animizmu stworzył brytyjski antropolog Edward Burnett Tylor (1832-1917), który uznawał go za pierwsze stadium rozwoju religii w ogóle.
Fetyszyzm
Fetyszyzmem (fetico – czary) nazywa się zespół wierzeń związanych z kultem przedmiotów (fetyszów) uważanych za wcielenie danego bóstwa bądź wcielenie bliżej nieokreślonej mocy sakralnej. Fetyszami mogą być amulety, symbole, naczynia, kamienie, czaszki zmarłego itd. Człowiek oddaje im cześć, gdyż oczekuje od wcielonej w nie mocy bądź bóstwa określonych działań.
Kult przodków – manizm
Manizm (manis – przodek) to określenie kompleksu wierzeń i rytuałów, który polega na oddawaniu czci zmarłym przodkom. Opiera się na przekonaniu, że po śmierci trwają oni w postaci duchowej i mogą wpływać na losy żyjących współplemieńców. Zachowują przy tym pewne elementy swojej osobowości np. pamięć czy przynależność rodową. Manizm szczególnie rozwinął się u społeczności rolniczych. Termin ten został wprowadzony przez H. Spencera, który traktował kult przodków jako pierwsze stadium rozwoju religii w ogóle.
Totemizm
Totemizmem nazywa się zespół wierzeń, praktyk religijnych oraz instytucji religijno-społecznych, który opiera się na uznawaniu mistycznej więzi danej jednostki bądź grupy z tzw. totemicznym przodkiem, czyli totemem.
Totemem w takich systemach religijnych jest zwykle określone zwierzę (rzadziej roślina, przedmiot, zjawisko atmosferyczne). Zwierzę totemiczne, uważane za opiekuna, otaczano czcią i ochroną, której służyły liczne zakazy (tabu) m.in. zakaz spożywania totemu czy zabijania go.
Totemizm najbardziej rozwinął się w wierzeniach plemion Australii. Można go spotkać również u niektórych społeczności Afryki i Ameryki Północnej.
Magia
Magią nazywa się ogół wierzeń i praktyk, które opierają się na przekonaniu, że wszystkie rzeczy we wszechświecie są ze sobą powiązane i mogą na siebie oddziaływać. Wiedza o związkach między rzeczami oraz wiara w istnienie nadnaturalnych sił, które można okiełznać, daje człowiekowi możliwość manipulowania i wpływania na innych ludzi, przedmioty czy przyrodę. Podstawą magii jest rytuał, czyli zaklęcia i czynności, dzięki którym da się wykorzystać owe nadnaturalne siły, aby uzyskać pożądany skutek. Praktyki magiczne mogą być sprawowane przez wyznaczone do tego osoby i tylko w określony sposób. Człowiek ucieka się do nich, gdy zawodzą zwykłe środki działania.
Najczęstszym kryterium wyróżniającym magię od religii, jest jej praktycyzm oraz przekonanie o samoczynnej skuteczności działania magicznego (dobrze odprawiony rytuał zawsze musi dać efekty niezależnie od okoliczności).
