Szamanizmem nazywa się kompleks wierzeń i praktyk występujący w obrębie systemów religijnych, który opiera się na stanach transowych osiąganych przez szamanów. Celem tych stanów jest nawiązanie i podtrzymywanie kontaktów z niewidzialnym światem duchów. Sam w sobie szamanizm nie jest religią, ale formą wierzeń – nie ma usystematyzowanej doktryny ani rytuału. Uważa się go za zjawisko uniwersalne, będące produktem doświadczenia religijnego.
Początki szamanizmu sięgają górnego paleolitu (30 tys.- 10 tys. p.n.e.). Badacze nadal nie potrafią rozstrzygnąć, czy szamanizm powstawał niezależnie w różnych miejscach świata, czy też został „wynaleziony” w jednym miejscu, skąd rozprzestrzenił się po niemal całej Ziemi. Obecnie kultury oparte rdzennie na szamanizmie można znaleźć głównie w Ameryce Południowej oraz Azji Północnej (na Syberii). Na Zachodzie można zaobserwować z kolei trend stosowania technik szamańskich i odwoływania się do tego typu wierzeń. Wówczas mówi się o neoszamanizmie.
Szamanizm występuje w wielu lokalnych odmianach, ale wszystkie je łączy specyficzna rola szamana w życiu danej społeczności. Jest on najczęściej wybierany przez duchy, które powołują go za pomocą wizji, snów czy innych znaków (szamanem nie zostaje się na własne życzenie). Przypisuje mu się również nadnaturalne pochodzenie od przodków zwierzęcych; zazwyczaj nie ma ojca. Jego narodzinom towarzyszą pewne znaki, np. burza, uderzenie pioruna, zaćmienie słońca; zdarza się, że przyszły szaman rodzi się z różnego rodzaju deformacjami ciała np. błonami, dodatkowymi palcami. Badacze zwracają także uwagę na jego psychiczne odchylenia w dzieciństwie i w młodości (np. skłonność do podnieceń, epilepsja). Często osoba, która później zostaje szamanem, bywa wcześniej wykluczona poza nawias społeczny i traktowana jako ktoś obcy.
Aby zostać szamanem, konieczne jest przejście inicjacji, która jest bolesnym i intensywnym treningiem ciała i umysłu adepta. Zakłada ona odejście od społeczeństwa w miejsce odosobnienia, post, deprywacje sensoryczne, używanie halucynogenów i medytacje. Inicjowany w tym czasie musi posiąść wiedzę na temat używania ziół leczniczych, przyrody, odczytywania własnych halucynacji. Konieczne jest w trakcie inicjacji zapoznanie się przyszłego szamana z wielopoziomowym modelem świata opisanym w mitach danej społeczności. Uczy się on także tańca, gry na instrumencie muzycznym oraz magicznych inwokacji. Najważniejszym elementem inicjacji jest jednak przeżycie własnej śmierci (śmierć kompleksu ego) w czasie podróży transowej. Szaman staje się wówczas nowym człowiekiem, którego percepcja zostaje poszerzona o świat duchowy. W czasie inicjacji szaman spotyka swojego ducha opiekuńczego, który staje się jego przewodnikiem po zaświatach.
Szaman zajmuje się leczeniem, wróżeniem, wizjonerstwem, pośrednictwem między światem ludzi a światem nadprzyrodzonym (jest negocjatorem). Chroni także swoją społeczność przed złymi duchami i złymi mocami oraz zapewnia jej członkom powodzenie w różnych działaniach (np. przy polowaniu). Zajmuje się przeprowadzaniem dusz zmarłych członków swojej wspólnoty w zaświaty. Pełni także funkcję kapłana, często koncentrując w swym ręku wszelkie funkcje obrzędowe i kultowe. Czasami nawet zostaje przywódcą politycznym. Zazwyczaj działa indywidualnie, chociaż zdarzają się przypadki, gdy jest członkiem jakiegoś tajnego stowarzyszenia.
Szaman podróże do zaświatów odbywa w odmiennych stanach świadomości. Towarzyszy mu w nich jego duch opiekuńczy, zazwyczaj ukazujący się w postaci zwierzęcej. Przy wprowadzaniu się w trans szaman używa substancji halucynogennych, wykonuje ekstatyczne tańce, pogrąża się w medytacji itd. W owych zaświatach toczy walki magiczne ze złymi duchami lub pojedynki z innymi szamanami w celu zdobycia potrzebnych informacji (np. o chorobie), duchów, mocy
Szamani zdecydowanie nie są ludźmi chorymi psychicznie – potrafią kontrolować swoje transy i w sytuacjach codziennych wykazują duże opanowanie oraz bystry umysł.
Zgodnie ze światopoglądem szamańskim świat zbudowany jest z trzech poziomów: Świata Górnego, Świata Środkowego oraz Świata Dolnego (podziemia). Wszystkie one są zamieszkiwane zarówno przez widzialne oraz niewidzialne istoty. Z podziałem tym związana jest też idea Axis Mundi, czyli osi świata, która łączy ze sobą trzy światy. Najczęściej jest przedstawiana jako Drzewo Kosmiczne.
Podstawowym wyznacznikiem zewnętrznym szamana jest jego strój. Często kostiumy szamańskie cechują się ornitomorfizmem – obecnością „ogona”, skrzydeł i piór (prawdziwych bądź pod postacią odpowiednio ukształtowanych frędzli). Silnie wyróżnianym motywem zdobniczym kostiumu jest axis mundi, czyli oś świata, w postaci Drzewa Kosmicznego lub kręgosłupa praprzodka. Elementy stroju stanowią m.in. dzwoneczki do przywoływania dusz, ozdoby mające przedstawiać duchy pomocnicze szamana. Do rekwizytów należą: zwierciadło, kryształ górski, laska szamańska oraz instrument muzyczny (najczęściej bęben).
Po śmierci szamana jego duch wciela się w kolejnego członka społeczności, którym tym samym zostaje jego następcą (reinkarnacja).