Obecny podział islamu jest wynikiem walk politycznych w początkowym okresie religii muzułmańskiej – po śmierci Mahometa pojawił się problem dziedziczenia władzy, gdyż Prorok nie pozostawił po sobie męskiego potomka. Część muzułmanów uważała, że następcą Mahometa powinien zostać Ali, jego zięć i mąż córki Fatimy. Większość wybrała jednak na przywódcę Abu Bakra. Ci, którzy uznali go za uzurpatora, stworzyli stronnictwo zwane szyitami, czyli „zwolennikami” (shiah) Alego. Z kolei sprzymierzeńcy Abu Bakra dali początek odłamowi sunnitów. Do ostatecznego rozłamu doszło w 680 r., kiedy to Husajn ibn Ali, wnuk Mahometa, został zamordowany w bitwie pod Karbalą przez wojska kalifa umajjadzkiego, Jazida I.
Jeszcze wcześniej oddzielił się – w 657 r. – charadżyzm. Dzisiaj z tego odłamu pozostał tylko umiarkowany ruch ibadytów w Omanie (75% populacji kraju). Biorąc pod uwagę, że liczba wszystkich muzułmanów na świecie wynosi 1,6 mld, to charadżyci stanowią bardzo mały odsetek wyznawców islamu – jest ich zaledwie 4-5 milionów. Zwykło się ich pomijać w statystykach.
W ramach samego szyizmu wydziela się kolejne ugrupowania w zależności od liczby imamów (duchowych i politycznych przywódców szyickich) uznawanych po Proroku. Zasadnicza część uznaje dwunastu imamów (są to tzw. imamici). Ten odłam szyizmu jest oficjalną religią Iranu. Ma on także wielu zwolenników w Iraku, Indiach, Pakistanie, Afganistanie, Libanie i niektórych krajach Afryki Wschodniej. Ponadto istnieje szyizm uznający siedmiu imamów zwany isma’ilizmem (m.in. Indie, Paikstan, Afryka Wschodnia), a także szyizm uznający pięciu imamów, czyli zajdyzm (Jemen Północny).
Często do odłamów islamu zalicza się sufizm, czyli nurt mistyczny powstały w łonie religii muzułmańskiej. Jest to jednak błędna kategoryzacja, gdyż sufim może zostać każdy wyznawca islamu – sunnita, szyita, charadżyta.
Chociaż rozdział na szyizm i sunnizm dokonał się ze względów politycznych, to z czasem pojawiły się także między tymi dwoma odłamami różnice w doktrynie oraz w kwestiach organizacyjnych m.in.:
- w sunnizmie funkcjonują cztery szkoły prawa (hanaficka, malikicka, szaficka i hanbalicka), szyici mają jedną, swoją własną – dżafarycką;
- sunnici uznają, że tzw. brama idżtihadu została zamknięta, czyli przyjmują zakaz stosowania twórczej interpretacji prawa w stosunku do kwestii, w których uczeni muzułmańscy osiągnęli już zgodę. Z kolei szyici wierzą, że możliwe jest rozszerzenie prawa i dostosowywanie go do nowych okoliczności oraz warunków. Zajmuje się tym mudżtahid;
- szyici uznają Koran i Sunnę, ale dodatkowo odwołują się do tzw. literatury chabarowej – opowieści z życia Alego;
- szyizm pozostawił małżeństwa czasowe znane z czasów przedmuzułmańskich. W sunnizmie są one zabronione;
- po rozłamie w 680 r. szyici za swoich politycznych i duchowych przywódców zaczęli uznawać imamów (potomków Alego w linii męskiej), natomiast sunnici podlegali władzy kalifów (ze względu na niechęć podporządkowania się władzy kalifów szyici byli prześladowani);
- imamici, będący największym odłamem szyizmu, wierzą, że dwunasty imam – Muhammad al-Mahdi – przed końcem czasu znowu się pojawi na ziemi jako Mesjasz, przynosząc równość, pokój i sprawiedliwość. Koncepcja ta jest z odrzucana przez sunnitów, którzy w ogóle nie uznają imamów szyickich;
Codzienna praktyka szari’atu szyitów i sunnitów jest mocno zbliżona. W rzeczywistości modlitwy, ablucje, post, pielgrzymka itd. są identyczne, z wyjątkiem kilku drobnych różnic np. szyici do szahady „Nie ma boga prócz Boga, a Mahomet jest jego Prorokiem” dodają: „a Ali jest wali Boga”.