Islam pojawił się w VII w. na Półwyspie Arabskim jako rozwinięcie judaistycznego i chrześcijańskiego monoteizmu. Założycielem nowej religii był Muhammad Ibn Abd Allah (ok. 570–632), znany w Europie jako Mahomet, uznawany przez muzułmanów za ostatniego proroka Bożego, znajdującego się w szeregu rozpoczętym przez Adama i kontynuowanym przez Jezusa.
Wyznawcy islamu wierzą, że Mahomet otrzymał objawienie Boże, które później zostało spisane w Koranie (arab. czytanie). Pierwszą jego wizję datuje się na 610 r. Wówczas w jaskini Hira miał się ukazać Mahometowi archanioł Gabriel (arab. Dżibril) i powołać go do głoszenia monoteizmu, tj. wiary w Jednego Boga. Należy przy tym pamiętać, że wierzenia ówczesnych Arabów cechował politeizm. Ten okres przed islamem nazywany jest dżahilliją, co dosłownie oznacza „czas ciemnoty, barbarzyństwa, nieświadomości”.
Pierwszymi wyznawcami islamu byli najbliżsi krewni proroka (m.in. żona Chadidża, stryj Abu Talib i jego syn Ali). Dopiero po upływie trzech lat Mahomet rozpoczął publiczne głoszenie zasad nowej wiary wśród mieszkańców Mekki, swojego rodzinnego miasta. Proponowany przez proroka monoteizm szybko zdobywał nowych zwolenników, ale równocześnie rosła liczba jego przeciwników, powołujących się na tradycję przodków. W efekcie w 622 r. Mahomet wraz ze swoimi zwolennikami przeniósł się do Medyny. Wydarzenie to nazywane jest w islamie hidżrą (arab. emigracja, wywędrowanie, opuszczenie szczepu) i uważa się je za oficjalny początek ery muzułmańskiej. Począwszy od niej liczone są kolejne lata islamskiego kalendarza.
W okresie medyńskim Mahomet ostatecznie zerwał z judaizmem i chrześcijaństwem, nadając islamowi odrębną tożsamość: dniem świątecznym stał się piątek zamiast soboty; zaczęto modlić się w kierunku Mekki zamiast Jerozolimy; trąby i gongi wzywające na modlitwę zastąpiło śpiewne nawoływanie („azzan”), zaś miesiącem postu ustalono ramadan. W Medynie powstała pierwsza gmina muzułmańska – umma. Sama koncepcja ummy stanowiła rewolucję w światopoglądzie ówczesnych Arabów. Dotychczas liczyła się bowiem wyłącznie więź plemienna i klanowa, tymczasem Mahomet jako podstawę społecznej więzi wprowadził wiarę w tego samego Boga i tym samym stworzył organizację państwową opartą na muzułmańskiej doktrynie religijnej.
Okres medyński był także okresem ekspansji militarnej Mahometa. Zdobywał on środki na prowadzenie walki, przejmując karawany podążające z Mekki, zajmował oazy żydowskie i podporządkowywał sobie arabskie plemiona. Dnia 11 stycznia 630 r. Mahomet osiągnął swój główny cel – zajął Mekkę i nakłonił jej mieszkańców do przyjęcia monoteizmu. Zmarł w 632 r.
Po śmierci proroka pojawił się problem przejęcia władzy, gdyż Mahomet nie wyznaczył następcy ani nie miał męskiego potomka. Wówczas na czele muzułmanów stanął jego teść, Abu Bakr, który przyjął tytuł kalifa. Lata 632-661 to okres panowania tzw. Kalifów Sprawiedliwych. Byli oni wybierani przez społeczność. Po Abu Bakrze panowali Umar, Usman i Ali. Sprawowali równocześnie władzę polityczną i religijną.
Za panowania Kalifów Sprawiedliwych ukształtowały się zasady religijnego i politycznego funkcjonowania wspólnoty muzułmańskiej (ummy) oraz państwa stworzonego przez Arabów wskutek licznych podbojów. Ustne nauki proroka zebrane zostały i spisane przez sekretarza Proroka, Zajda Ibn Sabita, w 653 r. w świętej księdze islamu – Koranie. Ponadto stopniowo zaczęto spisywać prawa, oparte na wzorze postępowania Mahometa, zwane Sunną. Ostateczną wersję Sunny sporządzono w IX w.
Początkowo islam był religią narodową Arabów, która zjednoczyła rozbite plemiona. Już jednak za czasów Kalifów Sprawiedliwych rozpoczęto podboje innych ludów. Nie miały one charakteru stricte religijnego. Przede wszystkim chodziło o chęć zysku z grabieży i podatków (charadż i dżizja). W efekcie w VII w. muzułmanom udało się rozpowszechnić islam w Afryce Północnej i Azji Zachodniej aż po Indie. W międzyczasie w wyniku sporu o władzę kalifa w państwie muzułmańskim, oderwało się ugrupowanie szyitów, zapoczątkowując trwający w islamie do dziś podział na szyitów i — stanowiących większość — sunnitów.
W 661 r. władzę objął ród Umajjadów, który sprawował ją do 755 r. Pod rządami tej dynastii Arabowie zorganizowali państwo o charakterze imperialnym. Stolicę ustanowiono w Damaszku. Za panowania Umajjadów doszło do zmiany funkcji kalifa – kalif już nie był wybierany przez społeczność; stał się urzędem dziedziczonym. Co więcej, kalifowie tego okresu sprawowali władzę teokratyczną i stawiali się na równi z Mahometem.
Za Umajjadów przeprowadzono szereg reform administracyjnych. Zaczęto także budować pałace i meczety. Był to okres arabizacji – podbitym ludom narzucano nie tylko władzę Arabów, ale także język arabski, który stał się językiem urzędowym. Stąd czas panowania Umajjadów nazywany jest „Królestwem Arabów”. Kontynuowano również podboje, zajmując tereny od Chin aż po Hiszpanię. Ekspansję Arabów powstrzymali w Europie Frankowie, zwyciężając w bitwie pod bitwie pod Poitiers (732). Z terenów Hiszpanii Arabowie zostali wyparci dopiero w XIII wieku.
W 750 r. Umajjadzi zostali obaleni i kalifat przejął ród Abbasydów. Dynastia ta panowała do 1258 r. Stolicę państwa przeniesiono do Bagdadu. Był to okres islamizacji – Arabowie wchłaniali osiągnięcia innych cywilizacji do własnej kultury. Kalifat charakteryzował się wielokulturowością (widoczne wpływy irańskie/perskie oraz żydowskie), urzędy sprawowali nie tylko Arabowie. Doszło wówczas do zachwiania władzy politycznej, a lokalne dynastie zdobywały niezależność.
Panowanie Abbasydów to także szczyt rozwoju nauki i literatury. To właśnie w tym okresie powstała Księga tysiąca i jednej nocy. W IX w. w Bagdadzie utworzono uczelnię zwaną Domem Mądrości. W jej bibliotece zgromadzone zostały liczne dzieła, także starożytne: Platona, Arystotelesa, Ptolemeusza czy Hipokratesa. Tłumaczono je na język arabski. W tym czasie narodził się również nurt mistyczny islamu, czyli sufizm. Był on reakcją na laicyzację życia i urzeczywistniał dążenia ascetyczne. W ówczesnym świecie muzułmańskim rozwijały się też astronomia i matematyka. Z Indii Arabowie przejęli system cyfr, który jest współcześnie znany pod nazwą cyfr arabskich. Historycy twierdzą, że okres od X do XII w. był szczytem cywilizacji islamu, która wyprzedzała wtedy cywilizację chrześcijańskiej Europy. W XIII w. kalifat Abbasydów został zniszczony przez najazd Mongołów.
Na skutek podbojów, islamizacji w okresie panowania Abbasydów oraz decentralizacji władzy, islam z religii narodowej Arabów stał się religią o zasięgu ogólnoświatowym (obecnie Arabowie stanowią zaledwie 20% wszystkich muzułmanów). Taka sytuacja sprzyjała powstawaniu religii synkretycznych –w czasach nowożytnych pojawiły się tendencje rozszerzenia idei islamu przez łączenie go z innymi doktrynami religijnymi. W ten sposób w XV w. narodził się w Indiach sikhizm, a w XVI w. sułtan Akbar z dynastii Wielkich Mogołów opracował koncepcję Din-i-Illahi (Boska Wiara). Koncepcja ta łączyła w sobie elementy wielu religii występujących na subkontynencie indyjskim – w tym islamu, hinduizmu, chrześcijaństwa, dżinizmu i zaratusztrianizmu. W XIX w. na podobnych zasadach powołano w Persji babizm i bahaizm.
Od XVIII w. pojawiały się ruchy reformatorskie głoszące hasła odnowy islamu. Wyłonił się wówczas m.in. wahhabizm, uchodzący za najbardziej rygorystyczną wśród doktryn sunnickich. Jego zwolennicy głosili konieczność powrotu do Koranu i tradycji (Sunny), które – interpretowane dosłownie – stanowić miały jedyne źródło wiary i prawa (szariatu). Postulowali również prostotę stylu życia i surowość obyczajów. Na tym gruncie wyrosła w XIX w. idea panislamizmu, której sympatycy głosili konieczność uwolnienia wyznawców islamu spod władzy europejskich mocarstw.
Równocześnie w początkach XIX w. największym państwem muzułmańskim było Imperium osmańskie, które przeżywało potężny kryzys wewnętrzny. Aby mu zaradzić, podjęto wysiłki modernizacyjne, które spowodowały z kolei niewydolność finansowa, prowadząca do politycznego uzależnienia kraju od Europejczyków (zadłużano się w europejskich bankach). Zapleczem ruchu modernizacyjnego była grupa Turków wykształconych przez system zorganizowanego na wzór zachodni szkolnictwa, żądająca zmian i formułująca programy polityczne na wzór europejski.
Zwolennicy modernizmu – w przeciwieństwie do wyznawców panislamizmu – odrzucali zasadę prymatu islamu łączącą dotąd Arabów i Turków, i postulowali powstanie tureckiego państwa narodowego. W efekcie w I połowy XX w. Turcja stała się państwem świeckim. Po I wojnie światowej zakazano działalności bractw muzułmańskich, wprowadzono jednolity system szkolny, równouprawnienie kobiet (łącznie z prawem wyborczym w 1934), a także alfabet łaciński, a nawet zmuszono Turków do europeizacji ubiorów. Od 1952 r. Turcja jest członkiem NATO, a obecnie stara się o członkostwo w Unii Europejskiej. Z kolei stosunek społeczeństw arabskich do modernizacji był o wiele bardziej skomplikowany niż Turków. Europa była postrzegana przede wszystkim jako wróg, chociażby ze względu na opanowanie północnej Afryki i marginalizowanie miejscowej społeczności muzułmańskiej.
Po II wojnie światowej idea panislamizmu wciąż była żywa w krajach arabskich, które w większości uzyskały niepodległość. Szczególnie mocno uwidoczniła się w konflikcie żydowsko-arabskim dotyczącym Palestyny. Wówczas kraje arabskie walczące z Izraelem idee panislamizmu połączyły z ideami panarabskimi, wskazującymi bardziej na rolę wspólnoty kulturowej niż religijnej. Znaczenie wiary muzułmańskiej zaczęło rosnąć w latach 60. XX w. Wzmocnił je rozwój fundamentalizmu religijnego, którego początki wiążą się z powstałym w 1928 r. w Egipcie Stowarzyszeniem Braci Muzułmanów.
Fundamentaliści (inaczej islamiści) odrzucają zachodnią ideologię, a przede wszystkim prawo i etykę, odwołując się do wartości religii muzułmańskiej. Ich głównym celem jest oparcie systemu władzy na zasadach islamu.
Na rozwój tendencji fundamentalistycznych szczególny wpływ miały przemiany, które zaszły w latach 70-tych, kiedy to w wyniku embarga naftowego po wojnie arabsko-izraelskiej (1973 r.) doszło do znacznego wzbogacenia się konserwatywnych państw muzułmańskich wspierających ruchy antyzachodnie i fundamentalistyczne. Wielki wpływ na rozwój fundamentalizmu miała również rewolucja w Iranie i powstanie republiki muzułmańskiej (1978-79), którą oparto na szyickiej teorii władzy. Od tej pory coraz częściej dochodzą do głosu fanatyczne organizacje islamskie (np. Hamas, Hezbollah), które w imię religii muzułmańskiej dokonują aktów agresji (aktów terroryzmu) na symbole kultury zachodniej (m.in. atak na World Trade Centare 11 IX 2001).
Obecnie islam wyznaje 93% Arabów, większość Turków, Persów, Afgańczyków, Pakistańczyków i Indonezyjczyków. Zarówno na świecie jak i w Europie jest drugą religią po chrześcijaństwie. Liczy ok. 1 mld wyznawców.