Diaspora (gr. „rozproszenie”) to termin, którym określa się skupiska Żydów mieszkających poza Ziemią Świętą (poza Palestyną).
Za początek zjawiska diaspory uznaje się wysiedlenie Żydów do Babilonii, które miało miejsce w VI w. p.n.e. (tzw. niewola babilońska). Większość z nich po stu latach powróciła jednak do swojej ojczyzny.
Do IV w. p.n.e. Żydzi znajdowali się pod panowaniem perskim, a następnie w 332 r. p.n.e. Judeę podbiły wojska macedońsko-greckie Aleksandra Macedońskiego. Z kolei w latach 64-63 r. p.n.e. Palestyna została opanowana przez Rzymian. Chociaż Żydzi byli od czasów niewoli babilońskiej w dużym stopniu politycznie uzależnieni od obcych organizmów państwowych, to do II w. zamieszkiwali przede wszystkim tereny Ziemi Świętej.
Sytuacja zmieniła się po wybuchu powstania Żydów przeciw Rzymianom (66-70 r.) i porażce, jaką poniósł naród wybrany. Rzymianie zlikwidowali wówczas ostatecznie autonomię Izraelitów oraz dokonali zburzenia Drugiej Świątyni Jerozolimskiej. Wyznawcy judaizmu, pozbawieni świętego miejsca kultu, opuścili swoją ojczyznę i osiedlali się m.in. w Rzymie, na Półwyspie Iberyjskim i w południowej Galii, Aleksandrii, Afryce Północnej, a także w Mezopotamii, na Kaukazie czy w Persji. Dotarli nawet do Indii oraz do Chin (gdzie przetrwali do czasów rewolucji kulturalnej, 1966-1976).
Ludność żydowska w diasporze rozpadła się na kilka odrębnych grup etniczno-kulturowych. Spośród nich wymienia się najczęściej dwa nurty, które narodziły się w średniowiecznej Europie: sefardyjski (rozwinął się w środowiskach żydowskich w basenie Morza Śródziemnego, które podlegały wpływom cywilizacji arabsko-muzułmańskiej) oraz aszkenazyjski (narodził się w środowiskach żydowskich podlegających wpływom cywilizacji łacińsko-chrześcijańskiej, które istniały na terenie Francji i Niemiec, a w XVI w., przesunęły się głównie na tereny Polski). Żydzi z tych dwóch nurtów mówili innymi językami: sefardyjczycy posługiwali się ladino, a aszkenazyjczycy językiem jidysz. Dzięki wspólnym pismom religijnym oraz Prawu Żydowskiemu udało im się jednak w obliczu zróżnicowania kulturowego i rozproszenia zachować jedność judaizmu. Różnice między rytuałem sefardyjskim a aszkenazyjskim dotyczą właściwie szczegółów. Religia w diasporze stanowiła podstawę świadomości narodowej Żydów i kryterium żydowskości.
Żydzi w diasporze właściwie nie asymilowali się z ludnością kraju, który zamieszkiwali. Mieli własne sądy, władze samorządowe, prawa. Tworzyli osobne dzielnice (getta) zwykle oddzielone murami. Ze względu na tę ekskluzywność zdarzały się ataki wrogości wobec Żydów (pogromy), którym przypisywano winę za klęski żywiołowe, epidemie i inne tragiczne wydarzenia. Ponadto oskarżano wyznawców judaizmu o mordy rytualne i profanacje hostii. Nie było jednak mowy o zorganizowanych prześladowaniach bądź represyjnym ustawodawstwie (z wyjątkiem Rosji).
Niedługo po odkryciu Nowego Świata zaczęło się osadnictwo żydowskie w Ameryce. W XVII w. pojawiła się pierwsza gmina żydowska w Nowym Amsterdamie czyli obecnym Nowym Jorku. Od początku XIX w. wyznawcy judaizmu zasiedlali także Australię i inne kraje kolonizowane przez wielkie mocarstwa.
W drugiej połowie XIX w. narodziła się koncepcja powrotu wyznawców judaizmu do Ziemi Obiecanej, której propagatorem był ruch społeczno-religijny zwany syjonizmem. Rozwój syjonizmu zbiegł się w czasie z falą emigracji żydowskiej do Palestyny (tzw. pierwszą aliją), która była konsekwencją pogromów w Rosji.
Postulaty syjonistów spełniły się w 14 maja 1948 r., kiedy powstało państwo Izrael. Obecnie jego terytorium zamieszkuje ponad 3 miliony Żydów. Poza tym największymi skupiskami Żydów są Stany Zjednoczone (ok. 6 mln), tereny byłego Związku Radzieckiego (ok. 2 mln) oraz Francja (670 tys.).
Do 1939 r. największym skupiskiem Żydów była Polska (powyżej 3 mln; 10% całej ludności), ale obecnie nasz kraj zamieszkuje wyłącznie około 20-30 tysięcy osób pochodzenia żydowskiego, przy czym większość nie prowadzi aktywnego życia religijnego i nie utożsamia się ze swoją tradycją.