Postawy liturgiczne
W liturgii można przyjąć pięć postaw: postawę stojącą, klęczącą, siedzącą, leżenie krzyżem oraz procesję (kroczenie).
Postawa stojąca
Postawa stojąca jest przede wszystkim zewnętrznym wyrazem szacunku dla Boga jako najwyższego Pana i Stwórcy. Interpretuje się ją także jako znak dziękczynienia i radości z odkupienia. Wyraża również gotowość do wypełniania woli Bożej i czynne zaangażowanie. W czasie liturgii Mszy Świętej wierni powinni ją przyjmować:
- od początku Mszy Świętej aż do kolekty włącznie;
- od śpiewu Alleluja przed Ewangelią aż do zakończenia Ewangelii;
- podczas wyznania wiary i modlitwy powszechnej;
- podczas procesji z darami ofiarnymi;
- od wezwania kapłana Módlcie się, aby moją i waszą ofiarę... aż do Baranku Boży włącznie (z wyjątkiem modlitwy epikletycznej i słów przeistoczenia);
- podczas Modlitwy po Komunii św. oraz obrzędów zakończenia.
Postawę stojącą zachowuje się także podczas pieśni ewangelicznych, czyli Pieśni Zachariasza (Benedictus), Pieśni Maryi (Magnificat) i Pieśni Symeona (Nunc dimittiś).
Postawa klęcząca
Postawa klęcząca ma w liturgii chrześcijańskiej znaczenie pokutne i błagalne, dlatego przyjmuje się ją w czasie sakramentu pokuty. Podobnie jak postawa stojąca, jest również oznaką szacunku. Człowiek klęczący wyraża swoją małość i niegodność wobec Boga oraz wielbi Go, adoruje. W czasie Mszy świętej postawa klęcząca obowiązuje w trzech momentach:
1) podczas Modlitwy eucharystycznej, po śpiewie: Święty, Święty, Święty…
2) na słowa: Oto Baranek Boży ... Panie, nie jestem godzien...
3) w czasie adoracji Najświętszego Sakramentu
Od postawy klęczącej odróżnia się tzw. przyklęknięcie, które jest jednym z gestów liturgicznych.
Postawa siedząca
Postawa siedząca wyraża skupienie i sprzyja rozważaniu słowa Bożego. Taką postawę powinien przyjąć wobec Pana słuchający uczeń. Wierni mogą siedzieć:
- podczas czytań mszalnych (z wyjątkiem Ewangelii), psalmu responsoryjnego i kazania (homilii);
- podczas przygotowania darów ofiarnych;
- podczas rozdawania Komunii św. i milczenia po Niej;
- w czasie ogłoszeń parafialnych.
Ludzie w starszym wieku, słabi i chorzy mogą siedzieć w czasie całej Mszy św.
Leżenie krzyżem
Leżenie krzyżem, tzw. prostracja, stanowi wyraz najgłębszej adoracji oraz pokuty. Jest symbolem uniżenie siebie wobec Majestatu Bożego. Człowiek leżący krzyżem całkowicie oddaje się Bogu.
W czasie Liturgii Mszy św. leżenie krzyżem nie jest wymagane od wiernych świeckich. Natomiast jest to postawa przyjmowana przez kapłana na początku ceremonii Wielkiego Piątku. Również osoby, które otrzymują święcenia, padają na twarz i leżą krzyżem podczas śpiewania Litanii do Wszystkich Świętych. Podobny zwyczaj panuje w wielu zgromadzeniach zakonnych.
Procesja
Procesja jest formą postawy polegającą na byciu w nieustannym ruchu, kroczeniu (łac. procedare – iść, kroczyć). Symbolizuje pielgrzymkę z Chrystusem i za Chrystusem.
W liturgii Mszy św. wyróżnia się procesję wejścia, procesję z ewangeliarzem do ambony, procesję wiernych z darami, procesję komunijną oraz procesję wyjścia.
W liturgii Kościoła, poza Mszą św., występują tzw. procesje eucharystyczne. Ich pojawienie się datowanie jest na XIV w. W ich czasie niesiony jest w monstrancji Najświętszy Sakrament. Zalicza się do nich: procesję Bożego Ciała, procesję po sumie odpustowej oraz procesję rezurekcyjną.
Gesty liturgiczne
Do gestów liturgicznych należą: pokłon, podnoszenie oczu, pocałunek pokoju, znak pokoju, nałożenie rąk, wzniesienie rąk, złożenie rąk, znak krzyża, przyklęknięcie oraz bicie się w pierś.
Pokłon
W liturgii Kościoła pokłon wyraża zarówno głęboki szacunek, jak i postawę pokutną. Jest symbolem czci i błagania. Wyróżnia się dwie jego formy: skłon głowy i skłon całego ciała.
Pochylenie głowy czyni się wymawiając razem imiona Trzech Osób Boskich (Chwała Ojcu), imię Jezusa, imię Najświętszej Maryi Panny albo Świętego, na cześć którego sprawuje się Mszę. Gest ukłonu głowy obowiązuje również wiernego, który przynosi jakiś przedmiot liturgiczny kapłanowi, ale wówczas jest to przede wszystkim wyraz uprzejmości. Ponadto wskazany jest skłon głowy przy przyjmowaniu błogosławieństwa.
Skłony ciała w czasie liturgii Mszy św. wykonują w zasadzie kapłan i diakon. Obowiązuje jednak wszystkich wiernych w sytuacji, gdy przechodzą przed ołtarzem, przy którym nie ma Najświętszego Sakramentu oraz w czasie Wyznania Wiary przy słowach: I za sprawą Ducha Świętego przyjął ciało z Maryi Dziewicy i stał się człowiekiem.
Podnoszenie oczu
Podnoszenie oczu jest znakiem kierowania duszy do Boga. Dawniej był to gest regulowany przez Rytuał Rzymski. Obecnie obowiązują posoborowe ustalenia na podstawie których wymaga się, aby oczy wiernych były zwrócone na ołtarz, na obrzędy, na lektora lub na głoszącego słowo Boże.
Pocałunek pokoju
Pocałunek pokoju jest symbolem miłości, braterstwa, pokoju i wzajemnej zgody. Kiedyś był to gest wykonywany przez wszystkich wiernych, ale obecnie ma miejsce wyłącznie w czasie święceń diakonatu, prezbiteratu i sakry biskupiej (przyjmujący dane święcenia otrzymuje go od szafarza sakramentu święceń). W odnowionej liturgii pocałunek pokoju został bowiem zastąpiony znakiem pokoju.
Znak pokoju
Znak pokoju jest wyrazem zgody i miłości bliźniego. Przekazuje się go przed śpiewem Baranku Boży, a po wezwaniu kapłana lub diakona: przekażcie sobie znak pokoju.
Znak ten może przyjmować różne formy, a jej wybór jest zależny od kościelnej władzy terytorialnej. W Polsce Episkopat wybrał jako znak pokoju ukłon w kierunku najbliższych osób. Dopuszczalne jest także przekazanie pokoju za pomocą podania ręki i wypowiedzenia słów: Pokój Pański niech zawsze będzie z Tobą lub, w formie skróconej: Pokój z Tobą.
Znak pokoju jest jedynym wyraźnie wskazanym gestem, przez który uczestnicy Eucharystii zwracają się bezpośrednio do siebie nawzajem. Dawniej miał formę pocałunku.
Nałożenie rąk
Gest nałożenia rąk należy do najstarszych gestów chrześcijańskich. Jego znaczenie zależy od obrzędu, w którym się go stosuje. Przy udzielaniu błogosławieństwo jest on znakiem łaskawości Boga. Z kolei w obrzędzie sakramentu bierzmowania, nałożenie ręki stanowi symbol udzielenia Ducha Świętego. Podczas sakramentu święceń oznacza ono przekazanie władzy kapłańskiej. Gest nałożenia rąk obecny jest także w sakramencie namaszczenia chorych oraz sakramencie chrztu.
We Mszy św. kapłan wyciąga ręce nad darami ofiarnymi podczas modlitwy skierowanej do Boga Ojca, o zesłanie Ducha Świętego (tzw. epikleza).
Rozłożenie i wzniesienie rąk (gest oranta)
Wzniesienie rąk należy do najstarszych form postawy modlitewnej. Jest symbolem ufności i całkowitego zawierzenia Bogu. W czasie Mszy świętej gest ten jest wykonywany wyłącznie przez celebransa podczas odmawiania modlitw liturgicznych.
Złożenie rąk
Złożenie rąk jest symbolem wzniesienia duszy do Boga i pełnego oddania, ufności. Ręce powinny być złożone na wysokości piersi i skierowane ku górze. Gest ten obowiązuje w czasie modlitwy zarówno w trakcie liturgii, jak i poza nią. Zwyczaj składania rąk sięga korzeniami XIII w.
Bicie się w piersi
Gest bicia się w piersi jest znakiem pokory wiernego i szczerego żalu za grzechy. We Mszy świętej jest on wykonywany w czasie aktu pokuty na słowa: moja wina, moja wina, moja bardzo wielka wina.
Znak krzyża
Znak krzyża jest symbolem krzyża na którym umarł Chrystus, a zatem również symbolem zbawienia. Można również powiedzieć, że stanowi swoiste wyznanie wiary chrześcijańskiej. Rozpoczyna i kończy każdą Mszę św. i nabożeństwa.
Wśród gestów liturgicznych można wyróżnić dwa rodzaje znaków krzyża: duży i mały. Znak duży w czasie Mszy świętej wierni wykonują w trzech sytuacjach:
1) na rozpoczęcie Eucharystii na słowa: W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego... (czyni go także celebrans).
2) Na pokropienie wodą święconą, zastępujące akt pokuty (aspersja).
3) W czasie błogosławieństwa końcowego: Niech Was błogosławi Bóg wszechmogący: Ojciec i Syn i Duch Święty. Wówczas także kapłan wykonuje znak krzyża nad ludem.
Z kolei mały znak krzyża pojawia się w czasie Mszy św. tylko raz i jest wykonywany przed Ewangelią. Polega na nakreśleniu wielkim palcem (kciukiem) prawej ręki znaku krzyża na czole, ustach i piersiach (sercu).
Znak krzyża można kreślić nie tylko na sobie samym, ale także na innych osobach bądź przedmiotach (np. na chlebie). Należy go wykonać przy wejściu i wyjściu z kościoła, żegnając się wodą święconą.
Przyklęknięcie
Przyklęknięcie jest znakiem uniżenia się człowieka i oddania czci Bogu. Gest ten wykonuje się tylko przed Najświętszym Sakramentem oraz przed krzyżem w czasie tzw. Adoracji Krzyża w Wielki Piątek.
Należy pamiętać, że klęka się zawsze na prawe kolano i nie czyni się przy tym żadnych innych gestów, np. znaku krzyża lub skłonu.