W wojnie polsko – szwedzkiej z lat 1600 – 1629, pomimo kilku odniesionych zwycięstw przez stronę polską, Szwecja zachowała swoje zdobycze na Pomorzu. Następnie na mocy rozejmu zawartego na okres 26 lat w Sztumskiej Wsi w roku 1635 – zatrzymała Inflanty. Natomiast Władysław IV Waza zobowiązał się do nieubiegania się o tron Szwecji na czas trwania rozejmu.
Rozejm ten został zawarty pod naciskiem strony francuskiej, która zainteresowana była udziałem Szwecji w toczącej się ówcześnie wojnie trzydziestoletniej. Wkrótce jednak po zakończeniu tego konfliktu Szwedzi powrócili do dawnych planów usunięcia polskich wpływów znad Bałtyku.
Potop Szwedzki – przebieg
Zerwanie rozejmu sztumskiego - wkroczenie Szwedów do Polski
W roku 1655 Karol X Gustaw zerwał rozejm sztumski i wkroczył ze swoimi wojskami w granice Rzeczpospolitej – zaatakował Wielkopolskę oraz Litwę. Nastąpiła wówczas kapitulacja pospolitego ruszenia wielkopolskiego pod Ujściem.
Układ w Kiejdanach i kapitulacje
W tym samym roku – 20 października, zawarto układ w Kiejdanach między królem szwedzkim a Januszem oraz Bogusławem Radziwiłłem. Ci ostatni poddali Litwę Szwedom. Kolejno nastąpiła kapitulacja Warszawy i Krakowa. W listopadzie kapitulowała armia koronna, a król Jan Kazimierz musiał uchodzić na władany przez Habsburgów Śląsk.
Układ w Królewcu
Na początku kolejnego roku zawarto układ w Królewcu między Fryderykiem Wilhelmem – elektorem brandenburskim, a monarchą szwedzkim. Wówczas to elektor wypowiedział posłuszeństwo Rzeczypospolitej i uznał się jednocześnie za lennika Szwecji.
Początkowy marazm społeczeństwa polskiego
Przyczyny sukcesów Szwedów miały podłoże w społeczeństwie polskim – zanik chęci oporu wobec najeźdźców oraz nadzieja na ewentualną pomoc króla Szwecji w walce z Kozakami. Jednak w wyniku systematycznego rabunku i wyniszczenia kraju nastroje te uległy zmianie. Wówczas to miało miejsce oblężenie klasztoru na Jasnej Górze.
Oblężenie Jasnej Góry - przemiana społeczeństwa polskiego
Do oblężenia Jasnej Góry doszło między 18 listopada a 27 grudnia. Wówczas to znacznie mniejsze siły Rzeczpospolitej odparły atak strony szwedzkiej. Od tego momentu można mówić o zmianie charakteru działań wojennych na obszarze państwa polsko–litewskiego. Wojna nie miała mieć już cech jedynie defensywnych, zmieniły się również nastroje wśród dużej części społeczeństwa. Odnosiło się to w szczególności do przedstawicieli stanu szlacheckiego, którzy byli wcześniej lojalni wobec najeźdźców.
Jerzy Lubomirski i Stefan Czarniecki
Do dwóch najważniejszych postaci z okresu potopu szwedzkiego, które opowiedziały się po stronie króla Jana Kazimierza Wazy, należeli hetman wielki koronny Jerzy Sebastian Lubomirski oraz Stefan Czarniecki.
Pierwszy z nich, w toku najazdu szwedzkiego na Rzeczpospolitą, odniósł wielkie zwycięstwo w bitwie pod Czarnym Ostrowiem, a następnie najechał w odwecie Siedmiogród, za pomoc jakiej udzielił Rakoczy Szwedom.
Natomiast Stefan Czarnecki był głównym inicjatorem tzw. wojny szarpanej, w skutek czego strona polska, przy niepodejmowaniu większych bitew, odnosiła znaczące sukcesy.
Powrót Jana Kazimierza do kraju, układ z Rosją i konfederacja w Tyszowicach
W sytuacji rozwoju samorzutnej partyzantki król Jan Kazimierz powraca do kraju. Dochodzi wówczas dwukrotnie do walki o Warszawę. Ponadto zostaje zawarty antyszwedzki układ ze stroną rosyjską w Niemieży. Kolejno konfederacja w Tyszowicach w obronie Rzeczpospolitej to moment przełomowy w wojnie. Ostatecznie Austria oraz Dania wypowiadają wojnę Szwecji.
Śluby Jana Kazimierza we Lwowie
Po powrocie do kraju 1 kwietnia 1656 r. w katedrze we Lwowie Jan Kazimierz złożył słynne śluby. Miały one przede wszystkim poderwać do walki cały naród wobec coraz bardziej wyniszczającego najazdu Szwedów na Rzeczpospolitą. Wówczas to monarcha polski zobowiązał się do poprawy sytuacji swoich poddanych po zakończeniu okupacji.
Najazd Rakoczego na Rzeczpospolitą oraz Tatarów na Prusy Książęce
W roku 1657 Rzeczpospolitą najeżdża sprzymierzony ze Szwedami władca Siedmiogrodu – Rakoczy. Jego atak zostaje jednak, przy pomocy strony austriackiej, odparty. W tym samym roku Tatarzy w polskiej służbie najeżdżają na Prusy Książęce – po zawarciu traktatów welawsko–bydgoskich Fryderyk Wilhelm opuszcza obóz szwedzki.
Pokój w Oliwie
Jeszcze w latach 1658–1659 zmagania wojenne miały miejsce na obszarze Danii. Wówczas dochodzi do wypraw dywizji Stefana Czarnieckiego – zwycięskie walki na wyspie Alsen oraz zdobycie Koldyngi. W kolejnym roku zakończono działania wojenne – zawarto pokój w Oliwie.