Rzeczpospolita szlachecka stanowiła odmianę monarchii stanowej, gdzie w sprawowaniu władzy państwowej obok władcy, uczestniczył wyłącznie stan szlachecki. Ten ostatni podporządkował sobie pozostałe stany – w tym również wszystkie wyższe godności w przypadku duchowieństwa.
Czasy Rzeczpospolitej szlacheckiej (1454 – 1795) można podzielić ponadto na trzy podokresy:
• Demokracji szlacheckiej – to okres od przywilejów cerekwicko – nieszawskich do pierwszego zerwania sejmu na podstawie „liberum veto”. Czas ten przypada na lata 1454 – 1652.
• Oligarchii magnackiej – Przypada na lata 1652 – 1764. Okres aż do reform sejmu konwokacyjnego.
• Początki monarchii konstytucyjnej – Okres do uchwalenia oraz obalenia Konstytucji 3 Maja. Czas ten przypada na lata 1764 – 1792.
Rozwój demokracji szlacheckiej w Polsce – Sejm
W XV w. monarcha zasięgał opinii szlachty za sprawą sejmików ziemskich – zjazdy szlachty danej ziemi. Przy samym władcy funkcjonowała rada królewska. W jej skład wchodzili dostojnicy – magnaci Królestwa Polskiego. Członkowie stanu szlacheckiego zwiększyli swoje wpływy na rządy w skutek wydanym przywilejom cerekwicko – nieszawskim. Na ich mocy monarcha nie mógł powoływać pospolitego ruszenia, wprowadzać nowych praw oraz nakładać nowych podatków bez wcześniejszej akceptacji sejmików ziemskich.
W roku 1493 został zwołany przez Jana Olbrachta – sejm walny. Miał on na celu przede wszystkim ograniczyć wpływy magnaterii oraz oprzeć rządy na średniej szlachcie. Wówczas posłowie szlacheccy obradowali oddzielnie w izbie poselskiej, a jednocześnie wcześniejsza rada królewska przekształciła się w senat. W efekcie tych zmian uformował się dwuizbowy sejm, którego częścią składową stał się sam król. Od tej chwili można mówić o trzech stanach sejmujących – królu, senacie oraz izbie poselskiej.
Do najistotniejszych kompetencji sejmu należało: nakładanie podatków, zwoływanie pospolitego ruszenia, przyjmowanie poselstw dyplomatycznych oraz zawieranie traktatów pokojowych i sojuszniczych. Poza tym sejm kontrolował również monarchę – kontrola nad rządem.
Sejmy początkowo zwoływane były nieregularnie. Dopiero od roku 1573 króla miał obowiązek zwoływania go co dwa lata. Od tego momentu sejmy dzieliły się na zwyczajne – ordynaryjne oraz nadzwyczajne – ekstraordynaryjne. Pierwsze z nich trwały nie dłużej niż sześć tygodni, w celu ich przedłużenia potrzebna była zgoda wszystkich posłów. Natomiast nadzwyczajne trwały nie dłużej niż dwa tygodnie, a zwoływane były w przypadku naglącej potrzeby.
Rozwój demokracji szlacheckiej w Polsce – Król
Nowy monarcha w Polsce od roku 1573 wybierany był w ramach wolnej elekcji. Król pełnił rolę naczelnego wodza kraju. Posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej oraz sankcji uchwał sejmowych. Ponadto funkcjonował jako samodzielny ustawodawca w stosunku do miast królewskich, Żydów oraz chłopów z królewszczyzny. Dodatkowo posiadał wyłączne prawo mianowania urzędników oraz był również zwierzchnikiem nad krajami lennymi – Prusy Książęce i Kurlandia.
Jednocześnie jednak od roku 1573 monarcha nie mógł zawrzeć małżeństwa bez wcześniejszej zgody sejmu. Trzy lata później został również pozbawiony wpływu na sądownictwo szlacheckie, w skutek utworzenia Trybunału Koronnego. Poza tym od roku 1631 monarcha miał zakaz nabywania dóbr dla siebie oraz swoje rodziny, a od roku 1641 obowiązywał go zakaz wyjazdów za granice.
Rozwój demokracji szlacheckiej w Polsce – Izba poselska
Izba poselska stanowiła reprezentacje sejmików ziemskich. Liczba posłów była ustalona zwyczajowo. Byli oni wybierani na sejmikach przedsejmowych poselskich i nieraz obowiązywała ich przysięga na instrukcje poselskie.
Obradami Izby kierował wybrany przez posłów marszałek. Ogółem liczba posłów po zawiązaniu unii lubelskiej wynosiła około 170, w tym 48 pochodzących z Litwy. Dodatkowo w skład izby wchodzili również przedstawiciele miast – ablegaci. Ci ostatni mogli asystować podczas obrad, nie posiadali jednak prawa głosu.