Demokracja szlachecka jest nietypową historyczną formą demokracji, która wykształciła się początkowo w Królestwie Polskim w XV-XVI, a następnie została przejęta przez Rzeczpospolitą Obojga Narodów (na mocy unii w Krewie, zawartej w 1385 roku, Rzeczpospolita Polska i Wielkie Księstwo Litewskie stały się jednym organizmem państwowym).
Demokracja szlachecka wytworzyła się na skutek przyznawania przez władców kolejnych przywilejów dla szlachty – jednym z najważniejszych był przywilej nieszawski z 1454 roku, który zapewniał sejmikom szlacheckim szeroki zakres uprawnień w kwestiach ogólnopaństwowych. Z czasem przywileje te były coraz bardziej rozszerzane, co zapewniło szlachcie znaczny udział w tworzeniu życia politycznego i prawnego kraju.
Demokrację szlachecką cechowały:
1. wolna elekcja jako forma obioru monarchy;
2. zagwarantowanie części społeczeństwa, w tym wypadku była to szlachta, przywilejów zabezpieczonych prawem;
3. bardzo ważna pozycja szlachty w państwie;
4. funkcjonowanie instytucji zapewniających szlachcie udział we władzy – senatu, sejmów i sejmików szlacheckich;
5. podział władzy: władza wykonawcza należała do monarchy, ustawodawcza do senatu oraz sejmów i sejmików szlacheckich, zaś sądownicza do sądów różnego typu (o znaczeniu centralnym i proweniencji szlacheckiej).
Funkcjonowanie państwa z zachowaniem powyższych cech sprawiało, iż prawa i wartości ogólnie uznane za demokratyczne przysługiwały jedynie wąskiej grupie obywateli – szlachcie (w ramach której także powstały podziały). Szlachta miała bezpośredni wpływ na sprawowaną władzę poprzez instytucje sejmu walnego, na którym reprezentanci wybrani na sejmikach ziemskich debatowali nad najważniejszym sprawami państwa. Obowiązkiem deputowanego było głosowanie zgodnie z wytycznymi zawartymi w tzw. instrukcjach sejmikowych, a także zdanie relacji z przebiegu obrad na tzw. sejmiku relacyjnym.
Sejm tworzyli: król (zwoływał posiedzenia sejmu), senat (członkowie dawnej rady królewskiej, czyli najwyżsi urzędnicy królewscy oraz dostojnicy cywilni i kościelni) oraz izba poselska (składała się ze 170 deputowanych wybieranych na sejmikach). Obrady sejmu walnego odbywały się co 2 lata przez 6 tygodni).
Sam termin „demokracja szlachecka” na określenie ustroju Rzeczpospolitej Obojga Narodów jest tworem dziewiętnastowiecznym, zatem nadanym znacznie później. Sama szlachta pojmowała swoje państwo jako republikę.
