XVI w. - złoty wieki kultury polskiej

Wiek XVI był okresem panowania w Rzeczypospolitej ostatnich przedstawicieli dynastii Jagiellonów, a jednocześnie czasem ekonomicznej, politycznej i społecznej stabilizacji, której brakowało poprzednim epokom. Po rozprawieniu się z Krzyżakami oraz wojnach z Turkami i Moskwą nastąpiły wreszcie lata pokoju, które umożliwiły przeniesienie uwagi króla i parlamentu na sprawy wewnętrzne i rozwój stosunków dyplomatycznych kraju. Znacznemu ożywieniu uległy takie sektory gospodarki, jak handel i rzemiosło, co doprowadziło w konsekwencji do rozwoju mieszczaństwa i poszerzania stref wpływów tej klasy.

Warunki materialnego dobrobytu sprzyjały zainteresowaniu się sztuką i kulturą, której dostępność poszerzyła w dużej mierze działalność kolegiów jezuickich na terenie ziem polskich – kształciły one zarówno synów magnackich, jak i dzieci bogatszej szlachty, którą stać było na zagraniczne studia i kulturoznawcze wojaże. Efektem było przetransponowanie na ojczysty grunt idei kształtujących literaturę i sztuki plastyczne w Europie Zachodniej, bardzo gościnnym dla zagranicznych artystów okazał się również dwór Zygmunta Starego i Bony Sforzy. Pracowali na nim m.in. architekci odpowiedzialni za renesansową przebudowę Zamku Królewskiego na Wawelu, tutaj powstawały też projekty zagospodarowania urbanistycznego Zamościa i Sandomierza uznawanych dziś za najpiękniejsze budowle na terenie Polski.

Jezuicka edukacja, znacznie poszerzając krąg osób piśmiennych, przyczyniła się także do rozbudzenia ambicji Polaków w kwestii popularyzacji własnego języka. Prekursorem w tym dziele stał się Mikołaj Rej jako jeden z pierwszych twórców piszących głównie po polsku, później proces kontynuowali m.in. Jan Długosz (jako autor znakomitych „Kronik”), Marcin Kromer (wybitny socjolog i historiograf XVI-wiecznej Rzeczypospolitej), czy Maciej Miechowita. Niekwestionowanie najwspanialszą perłą polskiej literatury renesansowej okazał się jednak Jan Kochanowski jako autor twórczości niezwykle bogatej tematycznie i formalnie, zróżnicowanej wewnętrznie i nie ustępującej w niczym największym osiągnięciom ówczesnej literatury europejskiej. Do rozwoju narodowego języka, choć bardziej w formie naukowej – historiozoficznej i językoznawczej – w znakomitym stopniu przyczynili się zresztą liczni krewni Kochanowskiego – jego bracia, wujowie i kuzyni.

Rzeczpospolita tamtej doby mogła poszczycić się również najnowocześniejszym systemem politycznym w całej Europie Środkowej, jako jedyna nie opierała się bowiem na monarchii absolutnej, lecz na tzw. demokracji szlacheckiej oddającej współdecyzyjność w najważniejszych dla państwa kwestiach w ręce obywateli. Atmosfera swobody i obywatelskiej odpowiedzialności przyczyniła się do bardzo żywego rozwoju nauk politycznych, reprezentowanych przez takie postaci, jak Andrzej Frycz Modrzewski, czy Piotr Skarga.

U schyłku wieku XVI wzrosło zainteresowanie teatrem i muzyką, reprezentowaną w tym czasie głównie przez Włochów goszczących na najznamienitszych dworach Rzeczypospolitej. Połączenie tych dwóch dziedzin sztuki nastąpiło niejako za sprawą księcia Władysława (późniejszego króla), który ze swych zagranicznych wojaży przywiózł nowy gatunek dramatyczno muzyczny, ewoluujący później aż do ukształtowania się opery.

Wiek XVI oznaczał więc gwałtowny rozwój Rzeczypospolitej na wszystkich możliwych polach państwowości i kultury – od awansowania do tytułu potęgi militarnej, poprzez stojące na wysokim poziomie szkolnictwo, aż do szczytowych osiągnięć polskiej architektury, przede wszystkim zaś – do skodyfikowania i użycia po raz pierwszy na tak szeroką skalę języka ojczystego.