 |
| Caspar David Friedrich, Marzyciel (1835) |
 |
| William Turner, Dolina Ashburnham |
3. Filozofia i światopogląd romantyzmu
W romantyzmie dochodzi do istotnego przewartościowania: oświeceniowa idea racjonalności ustępuje miejsca uczuciu, przeżywaniu, nastawieniu na świat duchowy. Ceni się bogactwo wewnętrzne, nie zaś przymioty intelektualne.
Jest to epoka zrywów wolnościowych i buntu przeciwko zasadom poprzedniej epoki. Z jednej strony, najistotniejsza jest w romantyzmie jednostka i jej świat duchowy, z drugiej jednak ceni się poświęcenie dla dobra wspólnoty, co tak istotne było w romantyzmie polskim.
Dowartościowuje się również wyobraźnię i jej kreacyjne zdolności. Romantycy na nowo doceniają przyrodę, która, jak się wydawało, została ujarzmiona przez myślicieli oświeceniowych. Dostrzegają jej piękno, ale także i grozę. Ożywa zainteresowanie legendami, przez co docenia się kulturę ludową, w której twórcy romantyzmu odnajdują wiele ponadczasowych prawd. Następuje też wzrost zainteresowania kulturami Wschodu, co określa się mianem orientalizmu.
Zwrot ku sprawom duchowym (niekoniecznie objawiający się powrotem do ortodoksyjnego chrześcijaństwa) owocuje docenieniem doświadczeń mistycznych. Prawdziwe nie jest już to, co zbadane i zmierzone, ale to, co zostało przeżyte.
Po tym, jak oświecenie zdyskredytowało dorobek średniowiecza, uważanego za epokę ciemnoty i zacofania, romantyzm na nowo odnajduje w nim wiele wartość i bardzo często odwołuje się do powstałej wówczas tradycji.
Ruchy wolnościowe w Europie przyczyniły się do pojawienia się specyficznych dla romantyzmu idei. Wytworzyło się bowiem przekonanie o etycznym zobowiązaniu jednostki wobec zbiorowości, szczególnie jeśli owa zbiorowości znajduje się w trudnym położeniu. Takie postawy, wysławiane przez romantyków, określa się kilkoma nazwami: mesjanizm, prometeizm, winkelriedyzm.
Pierwsze określenie związane jest oczywiście z ofiarą Chrystusa, który dobrowolnie przyjął na siebie cierpienie, by zbawić ludzkość. Drugie pochodzi natomiast od mitologicznego herosa, Prometeusza. Naraził się on bogom olimpijskim wykradający im ogień po to, by ofiarować go człowiekowi. Został za to skazany na wieczne przykucie do skał Kaukazu, gdzie orzeł zadawał mu cierpienie przez rozszarpywanie wątroby, która za każdym razem odrastała. Od tego cierpienia uwolnił tytana Herakles.
 |
| Caspar David Friedrich, Dwaj mężczyźni nad morzem o wschodzie księżyca (1817) |
Słowo „winkelriedyzm” wywochodzi z kolei od czternastowiecznego, szwajcarskiego bohatera, Arnolda Winkelrieda, który świadomie poświęcił własne życie, by jego wojsko mogło pokonać nieprzyjaciela (Austriaków).
4. Literatura romantyczna:
Pierwsze zwiastuny romantyzmu dostrzec można w sentymentalizmie oświeceniowym, ale zmianę najpełniej zapowiadała preromantyczna literatura niemiecka tak zwanego okresu „Sturm und Drang” („Burzy i naporu”) – 1763-1785. Patronem tego ruchu był Johann Herder, a do literackich dokonań tego okresu zalicza się przede wszystkim „Cierpienia młodego Wertera” (powieść w listach) Johanna Wolfganga Goethego oraz „Zbójców” (dramat) Friedricha Schillera. Od bohatera Goethego wzięła nazwę specyficzna postawa określana mianem „werteryzmu”. Bohater werteryczny cechuje się wybujałą uczuciowością, skłonnością do melancholii, zasadniczym niezdecydowaniem i snuciem poetyckich wyobrażeń. Podobno po ukazaniu się książki odnotowano kilkanaście przypadków samobójstw wśród czytelników.
Jednym z najbardziej wpływowych pisarzy romantycznych był angielski poeta George Byron. W literaturze okresu rozpowszechnił się model bohatera romantycznego wykreowany przez tego pisarza. Bohater ów był przede wszystkim silną indywidualnością, przekonaną o swojej wartości i honorową. Najczęściej jest to samotnik skłócony z otoczeniem, rozdarty wewnętrznie i balansujący na granicy moralności, ponieważ silne miotające nim uczucia często skłaniały go do zbrodni. Tak scharakteryzowany bohater pochodzi z powieści poetyckich Byrona (na przykład „Giaur”), opisana zaś powyżej postawa nosi nazwę „bajronizmu”.
Dla rozwoju twórczości prozatorskiej niezwykle istotne są także dzieła Waltera Scotta. Pisarz ten wykreował specyficzną odmianę powieści historycznej, w której literacki realizm łączy się z baśniowością i fantastyką. Jego powieści rozbudzały zainteresowanie średniowieczem wśród ówczesnych. Najbardziej znane jego powieści to: „Waverley” „Ivanhoe” i „Narzeczona z Lammermoor”.
 |
| Francisco Goya, Ciuciubabka (1788-89) |
W literaturze romantycznej pojawia się też kilka nowych, bardzo ciekawych gatunków, m.in.:
– ballada romantyczna – to gatunek synkretyczny (łączy w sobie elementy zarówno liryczne, jak i epickie), obficie czerpiący z folkloru i fantastyki obecnej w ludowych opowieściach. Charakterystyczne jest dla niej zatarcie granice pomiędzy światem realnym a fantastycznym. Koniecznie trzeba tu pamiętać o balladach Adama Mickiewicza.
– dramat romantyczny – odrzucono w nim reguły dramatyczne o proweniencji antycznej, na przykład zasadę trzech jedności, w imię nieskrępowanej swobody twórcy. Ten rodzaj dramatu nie zachowuje jednolitości pod względem kategorii estetycznych, co skutkuje tym, że często tragizm przeplata się w nim z komizmem. Brak dokładnie określonych wyznaczników gatunku skutkuje małym podobieństwem formalnym pomiędzy poszczególnymi jego realizacjami. Zalicza się tutaj takie utwory jak: „Hernani” Victora Hugo czy „Dziady” Adama Mickiewicza.
– poemat dygresyjny – stworzony przez Byrona. Jest to utwór o charakterze fabularnym, lecz o bardzo luźnej kompozycji. Opowieść często jest przerywana fragmentami, w których ujawnia się sam autor podkreślając, iż jest twórcą przedstawianego fikcyjnego świata. Często jego dygresje są kompletnie niezwiązane z fabułą, co skutkuje rozbiciem tekstu. Doskonałą artystycznie realizację gatunku stanowi „Beniowski” Juliusza Słowackiego.
– powieść poetycka – jej twórcą był Walter Scott, jednak w pełni rozwinął ją Byron. Jest to gatunek pogranicza epiki i liryki. Charakterystyczny jest tutaj bohater, zwany bajronicznym. Pierwszą polską powieścią poetycką była „Maria” Antoniego Malczewskiego.
5. Literatura romantyczna w Polsce:
Wszystko zaczęło się od sporu. Na scenę literacką wkroczyło bowiem nowe pokolenie rozczarowane postulatami oświeceniowymi. W 1818 roku Kazimierz Brodziński prezentuje swoją pracę zatytułowaną „O klasyczności i romantyczności”, w której próbuje rozpoznać nowe dążenia w literaturze. Odpowiedzią na nią jest tekst Jana Śniadeckiego „O pismach klasycznych i romantycznych” z roku 1819. Śniadecki wyraża zaniepokojenie, że nowe prądy w literaturze przyniosą też nową ideologię, która ostatecznie doprowadzi kraj do zguby. Spór ten, zwany sporem klasyków z romantykami, zamknie wydanie pierwszego tomu poezji Adama Mickiewicza w roku 1822. W obliczu tej twórczości żaden klasyk nie odważy się już bezpośrednio zaatakować romantyków.
Właściwie do roku 1830 nie pojawia się artysta który mógłby stanowić przeciwwagę dla talentu Mickiewicza. Ten ostatni tworzy w owym okresie tak ważne utwory jak: ballady (ludowość), cykl sonetów zatytułowany „Sonety krymskie” (orientalizm), „Konrada Wallenroda” oraz „Dziady” część II i IV (szaleństwo i miłość romantyczna). W latach 30. XIX wieku mamy do czynienia z prawdziwą erupcją talentów. Na scenie literackiej pojawiają się takie osobowości artystyczne jak: Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński czy twórca nieprześcignionych komedii – Aleksander Fredro. Tematyka utworów skoncentrowana jest na przeżywaniu niewoli i właściwie komentowaniu sytuacji narodu polskiego pod zaborami. W 1832 roku powstaje najważniejszy dla polskiego mesjanizmu dramat Adama Mickiewicza – „Dziady” część III.
W latach czterdziestych twórczość romantyków powoli zamiera. Kolejne dzieła pozostają niezrozumiane lub odrzucone. Jednak w owym okresie tworzy jeden z najwybitniejszych polskich poetów, Cyprian Kamil Norwid. Kompletnie niedoceniony przez jemu współczesnych, umiera w zapomnieniu. Jego twórczość musiała czekać na przyjście Młodej Polski, która odkryła wartość poezji Norwida.
 |
| Eugene Delacroix, Barka Dantego (1822) |
6. Sztuki plastyczne i architektura romantyzmu:
Do sztuk plastycznych zdecydowanie wdziera się tematyka aktualna. Malarze i rzeźbiarze są świadkami swoich czasów, a ich twórczość w dużej mierze stanowi kronikę ówczesnych wydarzeń, przede wszystkim zrywów niepodległościowych. Tym tematom poświęca swoje obrazy Eugene Delacroix. Bardzo znane jest jego dzieło zatytułowane „Wolność wiodąca lud na barykady”. Malarstwo romantyczne w wydaniu Delacroix czy Théodore'a Gericault cechuje dynamiczność, niezwykła siła wyrazu i bogata kolorystyka.
Obok tego nurtu można wyróżnić także malarstwo, ogólnie rzecz ujmując, nastrojowe, którego głównym przedstawicielem był Caspar David Friedrich. Najczęściej na jego obrazach można oglądać tajemnicze cmentarze lub ruiny. Jeśli pojawiają się postaci, to są one pogrążone w melancholijnej zadumie, a bardzo często malarz sytuuje je tyłem do widza, co jeszcze bardziej wzmaga tajemniczość przedstawianych scen.
W przypadku malarstwa trzeba pamiętać również o takim artyście jak William Turner, który był wybitnym angielskim pejzażystą.
Rzeźba okresu romantyzmu podporządkowana zostaje aktualnym wydarzeniom i potrzebom (rzeźba pomnikowa) lub nawiązuje do historii. Pod względem formalnym rzeźbiarze czerpali z tradycji, jednak dostrzec można dążenie do zdynamizowania formy. Najważniejsi twórcy to François Rude oraz David d'Angers.
W architekturze obserwuje się natomiast silny zwrot ku przeszłości, który owocuje chociażby takim kierunkiem jak neogotyk. Zasadniczo rozwija się w tym czasie równolegle kilka kierunków. Na swojej aktualności nie traci architektura w stylu klasycystycznym, natomiast nowością jest oryginalny sposób wystroju wnętrz, zwany z języka niemieckiego „biedermeierem”. Był to styl mieszczański. Charakteryzował się oszczędnością w zdobnictwie i podporządkowaniem sprzętów funkcji użytkowej. Stosowano jasne barwy, często tapetowano pomieszczenia, które sprawiały dzięki temu wrażenie zacisznych i funkcjonalnych.