Nazwa gatunku wskazuje na jego główną funkcję, czyli opis. Przedmiotem opisu najczęściej bywa krajobraz, zabytki kultury, przyroda, prace rolne czy inne zajęcia. Poemat opisowy to utwór o charakterze dydaktycznym pisany wierszem. Niejednokrotnie zawiera też wątki filozoficzne i refleksyjne.
Gatunek znany był już w starożytności, poematem opisowym są np. „Georgiki” Wergiliusza czy „Prace i dnie” Hezjoda. Do tych przykładów najczęściej nawiązywali twórcy oświecenia tworzący w stylu klasycznym. W XVIII wieku poemat opisowy stanowił jeden z głównych gatunków niefabularnej epiki, skupionej na przekazie dydaktyczno-filozoficznym. Ta forma wypowiedzi doskonale nadawała się do propagowania racjonalistycznego oświeceniowego światopoglądu.
Opis świata przedstawionego służył prezentowaniu osiągnięć ludzkiego rozumu i umoralnianiu odbiorcy. Oświeceniowy poemat opisowy to gatunek z pogranicza prozy naukowej i literatury, jego istota polega na pogodzeniu fascynacji postępem z ambicjami artystycznymi. Jednocześnie jest też próbą zbliżenia literatury i malarstwa, zgodnie z koncepcja Horacego, który wskazywał na bliskie pokrewieństwo tych dziedzin sztuki, naśladujących rzeczywistość (pictura poesis).
Przykłady:
„Pory roku” Jamesa Thomsona (1726 - 30) – ukazujący zmienność zjawisk natury zgodnie z Newtonowską wizją uporządkowanego kosmosu. Fascynacja przyrodą nie ma tu charakteru mistycznego, mimo to poemat stał się inspiracją dla twórców epoki romantyzmu.
„Człowiek wiejski albo Georgiki francuskie” Jacquesa Delille`a (1802) – utwór będący hołdem złożonym osiemnastowiecznej wiedzy przyrodniczej.
W literaturze polskiej rozkwit gatunku nastąpił dopiero na początku XIX wieku:
„Sofiówka” Stanisława Trembeckiego (1806) – hołd złożony Zofii Szczęsnej-Potockiej, zawierający m.in. poetycki opis ogrodu Potockich.
„Ziemiaństwo polskie” Kajetana Koźmiana (1839) – utrwalający mit dobrego gospodarza, oczytanego wieśniaka znajdującego stoickie szczęście w pracy na roli
„Rolnictwo” Dyzmy Bończy-Tomaszewskiego (1802) rolnictwo jest tu pokazane jako najwłaściwszy sposób aktywności dla człowieka, który utracił swoją ojczyznę.
„Puławy” Juliana Ursyna Niemcewicza (1803)
„Okolice Krakowa” Franciszka Wężyka
Motyw dobrego gospodarza, kult pracy, uprawa roli jako rodzaj walki o dobro ojczyzny stanowią zapowiedź filozofii pozytywistycznej w literaturze polskiej.