Myśl społeczno-polityczna europejskiego i polskiego oświecenia

Oświecenie to okres obejmujący koniec XVII wieku aż po początki XIX wieku. W różnych krajach te granice wyznaczają inne wydarzenia, jednak powszechnie przyjmuje się za początek epoki koniec panowania Ludwika XIV, a za koniec rewolucję francuską. Oba te wydarzenia mają duże znaczenie dla ujęcia myśli społeczno-politycznej epoki, od absolutyzmu do wolności, równości i braterstwa.
    
„Król Słońce”, czyli Ludwik XIV był władcą absolutnym, któremu przypisuje się słowa: „Państwo to ja”, sprawował on pełnię władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Po jego śmierci w 1715 roku stopniowo następowało przejście od absolutyzmu klasycznego do oświeconego. Według tej ideologii władza monarchy pochodzi od ludu, miał on być pierwszym urzędnikiem w państwie, który uznaje pewne formy umowy społecznej. Jego zadaniem było reformowanie życia społecznego i gospodarczego w duchu oświeceniowych ideałów, a więc wolności, tolerancji religijnej i racjonalizmu.
    
Wzorem oświeconego władcy absolutnego był król Prus, Fryderyk II oraz Józef II w Austrii. Panowanie Józefa II doprowadziło do istotnych zmian u układzie sił politycznych w Europie. W XVIII wieku nastąpiło znaczne osłabienie znaczenia Francji, przy wyraźnym umocnieniu pozycji Austrii.
    
W Polsce, podobnie jak w Anglii, absolutyzm nigdy się w pełni nie ukształtował. Obawy magnaterii przed taką formą rządów były poważne, dlatego zwalczano wszelkie próby wzmocnienia władzy królewskiej (absolutum dominium).
    
W drugiej połowie XVIII wieku następują gwałtowne wydarzenia, u podłoża których leżą ideały wolności i demokracji. W 1776 roku Stany Zjednoczone Ameryki Północnej ogłaszają swoją niepodległość. Nowe państwo uznaje w konstytucji ustrój demokratyczny. Kilka lat później w 1789 roku dochodzi do zburzenia Bastylii i wybuchu wielkiej rewolucji mającej już na zawsze zmienić oblicze feudalnej Europy. Pod hasłami wolności, równości i braterstwa obywatele obalają absolutystyczne rządy i ustanawiają republikę.
    
Podstawowy dokument programowy Wielkiej Rewolucji stanowiła ogłoszona w 1786 roku Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela. Wzorowana na amerykańskiej konstytucji, wyrażała najważniejsze idee politycznej myśli oświeceniowej. Miała ona na celu ukrócenie nadużyć władzy i wprowadzenie wolności obywatelskich. Zgodnie z jej postanowieniami zniesiono system feudalny, ustanowiono równość obywateli wobec prawa, nietykalność osobistą, prawo do oporu wobec ucisku, wolność słowa i wyznania, prawo własności i trójpodział władzy. Deklaracja podkreślała, że to naród jest źródłem władzy. W ten sposób państwo absolutystyczne stało się państwem demokratycznym, a społeczeństwo stanowe przerodziło się w obywatelskie.
    
Wielka Rewolucja Francuska jest jednocześnie sukcesem i klęską idei rewolucyjnych głoszonych w oświeceniu. Zryw przyniósł pożądany efekt, w 1792 roku ogłoszono republikę, a obywatel Kapet (Ludwik XVI) został ścięty, jednak zburzenie starego porządku nie przyniosło powszechnej szczęśliwości. Władza ludu wcale nie rozwiązała palących problemów. Szczytne ideały nie przyniosły rzeczywistej poprawy życia.
    
Ważną cechą przemian społecznych był sceptycyzm religijny prowadzący do sekularyzacji państw. Zobojętnienie w kwestiach religijnych doprowadziło do rozkwitu deizmu i ateizmu. Paul Holbach uważał, że idea Boga powstała jako wynik lęku przed niepojętą przyrodą, jest więc wynikiem ignorancji, dlatego należy z nią walczyć za pomocą wiedzy i rozumu. Sekularyzacja przybrała skrajne formy we Francji okresu rewolucji. Kondycja kościoła już wcześniej była bardzo słaba, malał autorytet papieża, w siłę rosły natomiast antyklerykalnie nastawione loże wolnomularskie.  W czasie rewolucji zginęło wielu księży, zniszczono też wiele kościołów i dóbr należących do kościoła („Wielka Trwoga). W 1789 r. Konstytuanta ogłosiła dekret sekularyzacyjny, ustanawiając wolność wyznania, znosząc wszystkie przywileje duchowieństwa i konfiskując dobra kościelne. W następnym roku unieważniono śluby zakonne i zlikwidowano wszystkie zgromadzenia.
    
Wzmocnienie władzy hebertystów pociągnęło za sobą zwalczanie religii chrześcijańskiej i promowanie kultu Rozumu, wyznawano wiarę w człowieka i naukę. W 1794 roku na mocy dekretu Robespierra wprowadzono Kult Najwyższej Istoty oparty w głównej mierze na poglądach Jeana Jacquesa Roussseau.
    
Zmiany zachodzące w Polsce miały inny przebieg, ponieważ zupełnie odmienna była tu sytuacja polityczna. Czasy panowania saskiego to czas reform i prób odbudowy potęgi państwa. Załamaniem pozytywnych zmian społeczno-politycznych jest konfederacja barska powołana w 1768 roku. Miała ona charakter antykrólewski, a jej celem było ograniczenie rosyjskich wpływów na polską politykę. Niestety osiągnięto przeciwny efekt, konfederacja została potraktowana jako pretekst do wkroczenia wojsk carskich na ziemie Rzeczpospolitej. Po czterech latach militarnych zmagań konfederacja upadła, a najpoważniejszą tego konsekwencją był pierwszy rozbiór w 1772 roku.
    
Czasy panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego to okres prężnie działającego stronnictwa reformatorskiego. W 1788 roku rozpoczął obrady Sejm Czteroletni, który uchwalił Konstytucję 3 maja (1791). Ważnym postanowieniem zawartym w dokumencie było m.in. zniesienie liberum veto, nadanie praw mieszczanom, umocnienie władzy królewskiej m.in. poprzez wprowadzenie dziedziczności tronu. Niestety ta próba umocnienia państwa również nie przyniosła spodziewanych zmian, przeciwnie wzmogła zaniepokojenie państw ościennych (Prus i Rosji) i doprowadziła do drugiego rozbioru. W 1795 roku, po klęsce pod Maciejowicami doszło do trzeciego rozbioru i państwo polskie formalnie przestało istnieć.