 |
| J.-B. van Loo, Portret Stanisława Leszczyńskiego (1728) |
Stanisław Leszczyński urodził się w 1677 roku we Lwowie jako syn podskarbiego wielkiego koronnego Rafała Leszczyńskiego i Anny z Jabłonowskich. Zgodnie ze zwyczajem przyjętym w magnackich rodach, naukę pobierał w domu, gdzie sprowadzano nauczycieli także z zagranicy. Kontynuował ją w protestanckim gimnazjum w Lesznie. W wieku osiemnastu lat wyruszył w podróż po Europie, z której powrócił w 1696 r.
Silny wpływ na jego wybory i postępowanie miał autorytet ojca. Z jego woli Stanisław sprawował urząd starosty odolanowskiego, za jego przykładem poparł w 1697 r. kandydaturę na tron polski Jakuba Sobieskiego, choć później opowiedział się po stronie elektora saskiego i podpisał jego elekcję. Za to poparcie uzyskał stanowisko podczaszego wielkiego koronnego, a w 1699 r. został wojewodą poznańskim.
W 1700 roku rozpoczęła się wojna ze Szwedami. Trzy lata później zmarł Rafał Leszczyński – od tej pory Stanisław musiał samodzielnie podejmować decyzje polityczne. W 1704 roku przyłączył się do konfederacji warszawskiej, która zdetronizowała Augusta II. Jako jej delegat spotkał się w Lidzbarku Warmińskim z królem Szwecji. Karol XII, uznając jego wpływy na terenie Wielkopolski, uznał go za odpowiedniego kandydata do tronu.
Początkowo Leszczyński zdecydował się przyjąć koronę jako depozyt, który przekaże Jakubowi Sobieskiemu. W praktyce okazało się, że nie zamierza dobrowolnie rezygnować z otrzymanej godności. W październiku 1705 roku został oficjalnie koronowany na króla Polski. Uroczystość odbyła się w kolegiacie św. Jana Chrzciciela w Warszawie. Jego poprzednik – August II Mocny – zrzekł się korony dopiero w 1706 roku.
Panowanie Stanisława Leszczyńskiego trwało zaledwie pięć lat. Przez cały ten czas miały miejsce działania wojenne zmierzające do zwalczenia szwedzkiej okupacji. Wojska nieprzyjacielskie wycofały się z Rzeczpospolitej dopiero w 1709 roku, po klęsce zadanej im przez Rosjan pod Połtawą. Wycofanie się Szwedów oznaczało koniec panowania Leszczyńskiego.
W sierpniu wyjechał on do Stralsundu i objął powierzone mu przez Karola XII kierownictwo armii szwedzkiej dowodzonej przez Gyllenstiernę. W 1712 zwrócił Augustowi II akt abdykacji, zrzekając się tym samym polskiej korony. Dzięki temu mógł uzyskać amnestię dla swoich zwolenników, zwrot majątku, jednocześnie na mocy tego porozumienia miał otrzymać roczną pensję i zachować tytuł królewski.
Porozumienie zawarte z Augustem II Mocnym za pośrednictwem feldmarszałka saskiego J. H. Flemminga nie uzyskało jednak aprobaty króla szwedzkiego i nie weszło w życie. Leszczyński pozbawiony większości środków, podjął próbę obalenia Augusta II. W 1713 r. wkroczył na ziemie Rzeczpospolitej na czele oddziałów złożonych z Tatarów, Turków i Szwedów. Interwencja cesarska i rosyjska zmusiła go do odwrotu.
Upokorzony po raz kolejny, ponownie udał się do swojego stronnika, króla Szwecji. Karol XII zapewnił mu byt, nadając tytuł księcia z upoważnienia (prince par délégation) i powierzając Księstwo Dwóch Mostów. Leszczyński żył tam dostatnio, utrzymując bogaty dwór ze stałym zespołem teatralnym. Ponadto wzniósł w swoim księstwie podmiejską rezydencję i klasztor. Zmuszony do opuszczenia Księstwa Dwóch Mostów, udał się do Francji, gdzie spędził kolejne 14 lat. Dzięki małżeństwu swojej córki Marii z Ludwikiem XV stał się pełnoprawnym członkiem rodziny królewskiej.
W 1733 roku zmarł August II. Dla Leszczyńskiego była to okazja, by jeszcze raz spróbować objąć polski tron. Udał się więc na sejm elekcyjny i dzięki wsparciu finansowemu swojego zięcia, uzyskał poparcie ponad 11 tysięcy szlachciców, którzy obwołali go królem. Zwolennicy Sasa należeli do mniejszości (ok. 900 osób). Brak zgody doprowadził do wojny domowej, do której włączyła się Rosja, Austria i Saksonia. Ostatecznie zwycięstwo odniósł August III Wettyn.
Leszczyński musiał uciekać do Francji. Zrzekł się korony i przyjął tytuł księcia Lotaryngii. Tam też dożył swoich dni jako szanowany władca i mecenas sztuki. Zmarł w 1766 roku w wyniku dotkliwych poparzeń.
Stanisław Leszczyński - dzieła
„Głos wolny wolność ubezpieczający” zawiera plany reform, jakie autor uważał za konieczne w polskim systemie sprawowania władzy. W swoim dziele Leszczyński opowiada się za wzmocnieniem władzy centralnej, a ograniczeniem wolności szlacheckiej, m.in. poprzez zniesienie szkodliwego dla polskiego parlamentaryzmu liberum veto. Pragnął on także zniesienia poddaństwa chłopów. Wszystko to jednak pozostało w fazie planów.
Jako głęboko wierzący katolik i poliglota, Leszczyński dokonał wielu przekładów dzieł religijnych, m.in.: „Rozmów duszy z Panem Bogiem wybranych z słów Św. Augustyna” M. Clementa i „Historii Nowego i Starego Testamentu” N. Fontaine'a. Był też autorem rozprawy „L'incrédulité combatue par le simple bon sens”, będącej polemiką z poglądami deistów.