 |
| Józef Peszka, Hugo Kołłątaj - portret |
Hugo Kołłątaj urodził się w rodzinie szlacheckiej w 1750 roku. Edukację rozpoczął w szkole w Pińczowie, po czym kontynuował na Akademii Krakowskiej. Uzyskał tam w 1768 roku stopień doktora filozofii. Następnie kształcił się na Uniwersytecie w Wiedniu (1770-1774) i w Rzymie, gdzie przyjął świecenia kapłańskie, a także zdobył tytuł doktora prawa i teologii.
Po studiach powrócił do kraju i objął stanowisko kanonika krakowskiego. Jednocześnie prowadził wszechstronną działalność społeczną. Był działaczem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, a w 1776 roku związał się także z Komisją Edukacji Narodowej, z ramienia której dokonał reformy Akademii Krakowskiej.
W 1779 roku przeniósł się do Warszawy i utworzył tam Kuźnicę Kołłątajowską. Za działalność na rzecz kraju najpierw otrzymał Order Świętego Stanisława (1786), a później, w 1791 roku, król odznaczył go Orderem Orła Białego.
Kołłątaj był jednym z twórców Konstytucji 3 maja, a w czasie Sejmu Czteroletniego należał do jej zagorzałych obrońców. Po uchwaleniu konstytucji został mianowany podkanclerzym koronnym i założył Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej.
Był zwolennikiem konfederacji targowickiej i namawiał króla, aby ten także się do niej przyłączył. Jednak widząc reakcję tłumów demonstrujących swój sprzeciw wobec Targowicy, w nocy z 24 na 25 lipca 1792 roku uciekł z Warszawy.
Brał udział w insurekcji kościuszkowskiej, ale po szturmie Pragi 4 listopada 1794 roku po raz kolejny wyjechał ze stolicy i szukał schronienia na emigracji, zmierzał do Wenecji przez Galicję i Węgry, jednak w grudniu tego samego roku został aresztowany i osadzony w Przemyślu. Kolejne lata spędził w ołomunieckim więzieniu. W tym czasie pracował nad „Rozbiorem krytycznym zasad historii o początkach rodu ludzkiego”.
Uwolniony z więzienia, osiadł na Wołyniu, gdzie zajął się m.in. organizacją Liceum Krzemienieckiego. Ponownie do aresztu trafił w 1807 roku, osadzony został w Moskwie przez Rosjan na podstawie podejrzenia o kontakty z Napoleonem. Ostatnie lata życia spędził na ternie Księstwa Warszawskiego. Był ciężko chory i samotny, zmarł w 1812 roku. Jego ciało pochowano na Powązkach, a serce przewieziono do kościoła w Wiśniowej, gdzie mieszkał jego brat.
Hugo Kołłątaj – poglądy i działalność
Hugo Kołłątaj w Warszawie zgromadził wokół siebie zespół znaczących publicystów, znany jako Kuźnica Kołłątajowska. Należeli do niej m.in.: Franciszek Ksawery Dmochowski i Franciszek Salezy Jezierski. Kuźnica była ośrodkiem myśli reformatorskiej, jej członkowie opowiadali się przeciwko przestarzałej strukturze politycznej i społecznej kraju.
Jako członek Rady Najwyższej Narodowej Kołłątaj brał udział w insurekcji kościuszkowskiej już na etapie przygotowań. Zarządzając Wydziałem Skarbu, dał się poznać jako radykał, a jego poglądy zaostrzyły się jeszcze od czasu Sejmu Czteroletniego.
Był zwolennikiem zniesienia różnic stanowych. Walczył o prawa mieszczan, brał udział w tzw. czarnej procesji w 1789 roku, w czasie której złożył na ręce króla „Memoriał miast”. Także poprawę losu chłopów uważał za warunek konieczny dla pomyślnego przeprowadzenia reform. Chciał, by pańszczyzna została zastąpiona czynszem.
Kołłątaj a szkolnictwo
Kołłątaj był odpowiedzialny za rozbudowę szkół w całej Rzeczpospolitej. Jako działacz KEN przeprowadził reformę Akademii Krakowskiej, która obejmowała między innymi wprowadzenie wykładów z nauk przyrodniczych i literatury polskiej. Dzięki niemu dostęp do studiów uzyskali też mieszczanie. Wszystko to sprawiło, że na polski uniwersytet szybciej docierały postępowe idee i trafiały na podatny grunt. W latach 1782-1786 sam pełnił funkcję rektora.
Hugo Kołłątaj – twórczość publicystyczna
W swoich utworach publicystycznych Kołłątaj wypowiadał się na tematy związane z oświatą, edukacją i polityką. Do najważniejszych jego postulatów należały: postulat umocnienie władzy królewskiej poprzez zniesienie zasady liberum veto, ograniczenie wpływów magnaterii i wprowadzenie zasady dziedziczności tronu. Ponadto dążył on do zmniejszenia różnic stanowych, chciał, by mieszczanie posiadali prawa, a chłopi otrzymali wolność i mogli płacić czynsz zamiast odrabiania pańszczyzny.
Ważne dzieła Kołłątaja
„Do Stanisława Małachowskiego (...) Anonima listów kilka” – rozprawa polityczna zawierająca plan reformy państwowej zgodny z założeniami Konstytucji 3 maja.
„Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego” – trzytomowe dzieło zawierające wyjątkowy system geografii ogólnej. Kołłątaj przedstawił w nim twórcze podejście do geografii, historii i geologii. Jasno zdefiniował pojęcie czasu geologicznego, a jego analiza procesów geologicznych była nowatorska i wyprzedzała nawet prace Charlesa Lyella. Ukazanie wpływów środowiska na społeczeństwa dało początek nowej dziedzinie badań – antropogeografii.
„Prawo polityczne narodu polskiego”
„O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 maja”
„Uwagi nad tą częścią ziemi polskiej, która od Traktatu Tylżyckiego zwać poczęto Księstwem Warszawskim”
„Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta II”
„Porządek fizyczno-moralny”
„Naukowe podstawy polityki”
„Miasta i mieszczanie”