Victor Hugo, Nędznicy – streszczenie i opracowanie

Victor Hugo, Nędznicy – streszczenie

Fantyna

Powieść rozpoczyna się w 1815 roku na terenie Prowansji w miasteczku Digne. Bohaterem opisu jest biskup Myriel (nazywany „Mile Widzianym”). Duchowny był bardzo hojny – zrezygnował ze swojego wystawnego mieszkania pałacowego, które oddał na potrzeby szpitala. Bardzo aktywnie wspierał miejscową dobroczynność. W mieście pojawił się zwolniony z więzienia galernik imieniem Jean Valjean. Budził odrazę u wszystkich mieszkańców i jedynie biskup zdecydował się przyjąć go do siebie.

Portret Kozety - pierwsze wydanie Nędzników/www.wikipedia.org.pl

Mężczyzna nocą okradł duchownego, jednak złapany przez policję musiał oddać wszystkie kosztowności. By go wybronić Myriel zeznał, że sam darował złodziejowi srebrną zastawę. Opuszczając miasto Jean znowu okradł przypadkowego przechodnia, jednak, pod wpływem dobrego uczynku ze strony biskupa, zreflektował się i oddał łup z okrzykiem „Jestem nędznikiem!”. Był to początek przemiany stylu jego życia.

Akcja utworu przenosi się dwa lata do przodu, do stolicy Francji. Tym razem widzimy czterech mężczyzn, żyjących w wolnych związkach z kobietami. Któregoś dnia chłopcy postanawiają wyjechać z Paryża, pozostawiając ukochanym jednie list pożegnalny. Jedna z porzuconych dziewcząt, Fantyna, została w ten sposób sama z dzieckiem. Postanowiła wyjechać i poszukać pracy, a córkę Kozetę oddała pod opiekę do zaprzyjaźnionej rodziny oberżystów. Kobieta trafia do miasta znajdującego się w stanie rozkwitu gospodarczego dzięki jednemu z przedsiębiorców – Madeleine’owi. Fantyna znajduje pracę, jednak w niedługim czasie znowu ją traci. By opłacić oberżnikom kwotę za utrzymanie córki, postanawia sprzedać swoje piękne, długie włosy i podjąć się prostytucji. Wkrótce bardzo poważnie podupadła na zdrowiu. Zimą kobieta wdała się w bójkę, w wyniku czego została aresztowana. Wstawił się za nią jednak Madeleine, obiecując sprowadzić Kozetę do miasta.

Miejscowy dowódca policji Javert nie ufa merowi i prosi go o dymisję, zarzucając mu fałszywą tożsamość – inspektor uważał, że pod szlacheckim nazwiskiem kryje się jego prawdziwe imię – Valjean. Funkcjonariusz tak naprawdę nie miał pojęcia, że mer rzeczywiście jest byłym galernikiem. Po tych oskarżeniach głęboko rozważał przyznanie się do prawdy. Ostatecznie zdecydował się ujawnić w sądzie swoją prawdziwą tożsamość. Nikt jednak go nie aresztował, wic wrócił do miasteczka. Javert zatrzymał go gdy ten czuwał przy łóżku umierającej Fantyny. Przeszłość wybawiciela wzbudziła u niej szok i rychłe odejście. Madeleine natomiast znowu stał się galernikiem.

Kozeta

Narrator rozpoczyna rozdział od opisu bitwy pod Waterloo. Niezależnie do tego, widzimy również postać Valjean’a, który skazany na dożywotnie galery postanawia uniknąć kary. Wykorzystuje do tego podstęp – podczas rejsu statkiem dostrzega marynarza w opresji i pod pretekstem pomocy mu prosi o uwolnienie z kajdan. Następnie mężczyzna pozoruje własne utonięcie. Dociera do Montfermeil, gdzie poznaje Kozetę (córkę Fantyny). Postanawia zabrać ją z oberży i wykupuje dziewczynkę od Thenardiera.

Galernik wynajmuje pokój w podejrzanej dzielnicy Paryża – nie ma pojęcia, że inspektor Javert został przeniesiony do stolicy i nie wierzy w jego śmierć. Odnajduje mężczyznę i podejmuje za nim pościg. Valjean i Kozeta szukają więc nowej kryjówki i trafiają do klasztoru Petit Picpus. Dzięki pomocy Ultyma Fauchevelenta bohater dostaje pracę ogrodnika, a dziewczynka trafia do klasztornej szkoły.

Mariusz

W rozdziale tym poznajemy kolejnego bohatera – Mariusza Pontmercy, zamieszkującego w ruderze Gorbeau (gdzie niegdyś przebywał Valjean i Kozeta). Narrator przedstawia dzieciństwo Mariusza, wychowywanego przez dziadka, przeciwnik rewolucji i Napoleona Bonaparte. Dziadek zakazał mu kontaktów z ojcem, który służył w armii napoleońskiej. Chłopiec mógł się z nim spotkać dopiero na łożu śmierci, jednak nie zdążył dotrzeć na czas. Ojciec zostawił mu list, w którym prosi syna o pomoc materialną dla niejakiego Thenardiera. Bohater zmienia swoje poglądy, co powoduje konflikt z dziadkiem, którzy wyrzuca go z domu. Tym sposobem Mariusz staje się całkowicie niezależny i samodzielny. Zaczyna zarabiać na życie wykonując tłumaczenia i mieszkając w hotelu. Kończy również studia prawnicze.

Pewnego dnia podczas spaceru w Ogrodzie Luksemburskich Mariusz spotyka Kozetę w towarzystwie starszego Valjean’a. Para od razu przyciąga jego uwagę.

W 1831 roku Mariusz znajduje paczkę z listami od nieznanej osoby, zawierającymi prośby o wsparcie finansowe. Zaczyna się również interesować losem swoich sąsiadów, żyjących w skrajnej biedzie. Któregoś dnia w ich mieszkaniu pojawia się piękna dziewczyna z parku i jej tajemniczy towarzysz. Valjean również jest wstrząśnięty poziomem życia rodziny Jondrette’ów, dlatego oferuje im swoje wsparcie. Mariusz podsłuchuje rozmowę sąsiadów i dowiaduje się, że ojciec rodziny szykuje zasadzkę na dobroczyńcę, z którym łączą go dawne porachunki. Mariusz opowiada wszystko Javertowi na posterunku policji – dostaje od inspektora nakaz obserwowania przebiegu wydarzeń i zostaje wyposażony w broń. Wieczorem bohater widzi jak starszy mężczyzna zostaje pojmany przez Jondrette’a i jest gotów wkroczyć do akcji w jego obronie. W tym momencie Jondrette wykrzykuje jednak swoje prawdziwe nazwisko, które brzmiało: Thenardier. Jednocześnie do budynku wkracza policja i aresztuje wszystkich uczestników bójki. Tajemniczemu dobroczyńcy udaje się zbiec.

Idylla ulicy Plumet i epopeja ulicy Saint-Denis

Mariusz wciąż rozmyśla o pięknej Kozecie i zdobywa adres jej zamieszkania. Pod kamieniem w ogrodzie jej domu zostawia liścik, w którym przedstawia swój stosunek do miłości,  a następnie osobiście się jej przedstawia. Od tamtej pory bohaterowie często spotykają się ze sobą w tajemnicy przez byłym galernikiem. Sąsiadka Mariusza, która od długiego czasu kocha się w mężczyźnie, próbuje nakłonić Valjeana do wyprowadzki. W tym samym czasie Thenardier, już pod prawdziwym nazwiskiem, napada na dom jegomościa. Galernik przekonany o tym, że za napadem stoi Javert, zabiera Kozetę i zmienia adres. Dziewczyna nie ma czasu by powiadomić o tym Mariusza, więc prosi przypadkowego chłopca o  przekazanie bohaterowi liściku. Chłopcem tym okazuje się być Eponina, która celowo nie informuje Mariusza o tym fakcie. Tego dnia, 5 czerwca 1832 roku tajne organizacje rewolucyjne rozpoczynają antykrólewskie powstanie. Mariusz staje się uczestnikiem walk zbrojnych.

Jean Valjean

Rozdział znów rozpoczyna się dygresją, tym razem na temat barykad wzniesionych w czerwcu 1932 roku, podczas powstania. Czytelnik dowiaduje się o rosnącym niezadowoleniu społeczeństwa z panujących warunków i determinacji ludności w walce. Valjean bierze udział  w starciach na barykadach. Ku ogólnemu zdziwieniu mężczyzna stara się bardziej odstraszać wroga, niż zadawać mu śmiertelne strzały. W walkach bierze udział również Mariusz i Javert. Niestety powstańcy przeczuwają swoją zbliżającą się klęskę – były galernik ukrywa się w kanałach. Z powstania ostatecznie wychodzi bez szwanku.

Trwają przygotowania do zaślubin Kozety z Mariuszem. Przy tej okazji Valjean opowiada mężczyźnie całą prawdę o sobie. Po ślubie dobroczyńca nie zamieszkał z nowożeńcami, ale odwiedzał ich każdego wieczoru, zamykając się z Kozetą w starym, zakurzonym pokoju. Fakt ten zaczął przeszkadzać Mariuszowi, który otwarcie wyraził swoją dezaprobatę. W końcu starszy mężczyzna przestał przychodzić do Kozety. Bohater przypadkowo dowiaduje się całej prawdy o wydarzeniach związanych z osobą byłego galernika, z której wynika, że był on bardzo życzliwym i dobrodusznym człowiekiem. Razem z Kozetą udaje się do Valjeana by wszystko wyjaśnić i naprawić ich stosunki, jednak jest już za późno. Osamotniony mężczyzna umiera z powodu ciężkiej choroby.

Victor Hugo, Nędznicy – opracowanie

Geneza i gatunek

Powieść Victora Hugo powstała w okresie, gdy pisarz przebywał na wygnaniu na wyspie Guernsey. Po raz pierwszy opublikowano ją w roku 1852 i w tym samym czasie ukazało się jej polskie wydanie. Książka łączy w sobie elementy utworu realistycznego i romantycznego. W momentach dygresyjnych odnajdziemy w niej także namiastkę eseju.

Bezpośrednim źródłem natchnienia pisarza miały być powszechne problemy społeczne i obyczajowe. Wątek dyskryminacji społecznej  umieszcza on w licznych tekstach, jednak w Nędznikach osiągnął swoje apogeum. Autor pracował nad powieścią przez ponad dwadzieścia lat. Obecne obowiązujący tytuł oficjalnie ustanowiony został w 1854 roku – wcześniej tekst znany był jako Nędze.

Założenie i problematyka

Książka autorstwa Hugo z założenia miała być szeroką panoramą społeczeństwa Francji w XIX wieku. Pisarz chciał również znaleźć pole do wyłożenia swoich poglądów społecznych i politycznych. Zasadnicze wątki Nędzników opierają się jednak za zagadnieniach filozoficznych i historycznych. Autor wykorzystał powieść do przedstawienia poglądów, opierających się na wartościach chrześcijańskich, m.in. niezłomnej wierze w możliwość przemiany każdego, nawet najbardziej niegodziwego człowieka. 

Konstrukcja

Akcja utworu została całkowicie podporządkowana nadrzędnemu celowi Hugo – mianowicie ukazaniu szerokiego przekroju charakteru swoich rodaków.

Prócz właściwej warstwy fabularnej autor zamieścił w dziele liczne ustępy o charakterze dygresyjnym, stanowiące zapis jego osobistych refleksji. Niektórzy komentatorzy dzieła uważali, że Nędznicy są zbiorem pięciu, niezależnych od siebie części, zestawionych razem dla uzyskania jak najpełniejszego wydźwięku moralnego myśli Victora Hugo. Jest to teza nie do końca trafna, gdyż w poszczególnych momentach fabuły bohaterowie poznają się wzajemnie albo podążają swoimi śladami. To, co na pewno można powiedzieć o powieści, to jej „odcinkowa” konwencja. Hugo podzielił tekst na stosunkowo krótkie rozdziały, nadając im przyciągające uwagę tytuły.

Przesłanie

Powieść Victora Hugo niesie za sobą przesłanie na wskroś moralne. Pisarz chciał, by jego dzieło było odczytywane w kluczu etyki chrześcijańskiej, która przedstawia oraz omawia pozytywne i negatywne wzorce postaw życiowych. Według autora postępowanie zgodnie z naukami dekalogu, miłość bliźniego czy gotowość do poświęcenia innym są najważniejszymi, elementarnymi sposobami na budowanie trwałych relacji społecznych. W powieści wyraźne odwraca się on od nienawiści i zemsty, nawet jeśli mają one swoje uzasadnienie. Konstruując sylwetki poszczególnych bohaterów, pisarz przekonuje, że przemiana człowieka w duchu prawdziwie chrześcijańskim jest długotrwałym i trudnym procesem. W okresie tym jednostka z pewnością może liczyć na bożą łaskę, ale tym samym nie zawsze na wsparcie i zrozumienie ze strony społeczności, w której żyje.

Hugo stworzył w Nędznikach model bohatera-przechodnia. Człowieka, który odbywając swoją ziemską wędrówkę, pojawia się w życiu innych bohaterów, zawsze pozostawiając po sobie jakieś piętno, ślad. Życie na ziemi zostaje tu przedstawione jako nieustanna droga – zarówno w warstwie rozważań filozoficznych, jak i konkretnych wydarzeniach z fabuły.

Polityczny wymiar powieści

W okresie dwudziestu lat pracy nad książką poglądy społeczne  i polityczne Victora Hugo znacząco ewoluowały. Z tego powodu światopoglądowa przemiana zachodzi również w głównym bohaterze utworu. W pierwszych fragmentach Nędzników odnaleźć można ustępy jednoznacznie pochwalne względem panującej monarchii, a w partiach dalszych – świadectwo poparcia dla działań rewolucyjnych. Powieść zawiera wiele rozbudowanych fragmentów, będących przemyśleniami, rozczarowaniami, ale także pozytywnymi zaskoczeniami samego pisarza.

Cechy romantyczne

Najbardziej romantyczne w powieści Hugo pozostaje wyobrażenie miasta jako przestrzeni tajemniczej i mrocznej. Swoją historią i architekturą Paryż zdecydowanie uławia taką stylizację. Prócz przestrzeni akcji romantyczny jest także stosunek autora do swoich postaci. Niejednokrotnie podkreśla ich braterskie więzi i gotowość do samopoświęcenia.

Victor Hugo, Nędznicy – bohaterowie

Konstrukcja bohaterów powieści Victoria Hugo jest szczególna – pisarz zróżnicował stworzone przez siebie postaci pod względem szczegółowości biografii i jej skomplikowania. Uwypukla cechy charakterów poprzez wykorzystanie odpowiednich środków stylistycznych np. porównań czy metafor. Niektórzy zostają przyrównani do zwierząt lub postaci mitologicznych.

Hugo zarysował losy bohaterów, kierując się schematem nierówności społecznej, przy czym odrzuca zasadę tzw. determinizmu społecznego. Oznacza to, że bohaterowie raczej niskiego pochodzenia, jak np. inspektor Javert, mają szansę piąć się wysoko po szczeblach kariery zawodowej. Zachodzi również proces odwrotny – obywatele zamożni, pochodzący ze stanu wysokiego (np. Gillenormand) nie mają dożywotnio zagwarantowanego życia w dostatku i luksusie.

Francuski pisarz skonstruował relacje między poszczególnymi bohaterami na zasadzie swoistego układu przypominającego układ słoneczny. Centrum, ośrodkiem i główną osobą, łączącą pozostałe jest Valjean. Każda postać Nędzników jest z nim, mniej lub bardziej, związana. Do pierwszoplanowych bohaterów, których najwięcej łączy z galernikiem należą biskup, Fantyna i Kozeta. Bohaterowie z drugiego i trzeciego planu powieści nawiązują relacje z pierwszoplanowymi, ale już nie z samym Valjeanem – jest to np. pani Victurnien czy Anzelm. Na kartach książki pojawiają się także kreacje historyczne, umieszczone we wspomnieniach i wypowiedziach bohaterów teraźniejszych np. Napoleon Bonaparte czy Ludwik Filip I.

Victor Hugo dużą wagę przywiązał do przedstawienia bohatera zbiorowego, którym w Nędznikach jest lud. Pod tym pojęciem należy rozumieć klasę robotników, rzemieślników i studentów. Lud ten stanowi ogromną siłę, która jednak, nierzadko niezorientowana wystarczająco w realiach obyczajowych i politycznych kraju, nie jest zdolna do podejmowania przemyślanych decyzji. Niejednokrotnie autor podkreśla siłę sprawdzą ludu zaznaczając, że to właśnie jego wspólnotowe działania doprowadziły do ukształtowania się odpowiednich systemów politycznych i objęcia władzy przez określone rody. Próbując odpowiedzieć na pytanie jakiego typu osoby znajdują się w tej grupie, nic nie możemy orzec jednoznacznie. Granice ludu są niedopowiedziane, płynne. W rzeczywistości każdy obywatel, który pragnie walki z niesprawiedliwością, może zostać do niej zaliczony.