Geneza i gatunek
Powieść Victora Hugo powstała w okresie, gdy pisarz przebywał na wygnaniu na wyspie Guernsey. Po raz pierwszy opublikowano ją w roku 1852 i w tym samym czasie ukazało się jej polskie wydanie. Książka łączy w sobie elementy utworu realistycznego i romantycznego. W momentach dygresyjnych odnajdziemy w niej także namiastkę eseju. Bezpośrednim źródłem natchnienia pisarza miały być powszechne problemy społeczne i obyczajowe. Wątek dyskryminacji społecznej umieszcza on w licznych tekstach, jednak w Nędznikach osiągnął swoje apogeum. Autor pracował nad powieścią przez ponad dwadzieścia lat. Obecne obowiązujący tytuł oficjalnie ustanowiony został w 1854 roku – wcześniej tekst znany był jako Nędze.
Założenie i problematyka
Książka autorstwa Hugo z założenia miała być szeroką panoramą społeczeństwa Francji w XIX wieku. Pisarz chciał również znaleźć pole do wyłożenia swoich poglądów społecznych i politycznych. Zasadnicze wątki Nędzników opierają się jednak za zagadnieniach filozoficznych i historycznych. Autor wykorzystał powieść do przedstawienia poglądów, opierających się na wartościach chrześcijańskich, m.in. niezłomnej wierze w możliwość przemiany każdego, nawet najbardziej niegodziwego człowieka.
Konstrukcja
Akcja utworu została całkowicie podporządkowana nadrzędnemu celowi Hugo – mianowicie ukazaniu szerokiego przekroju charakteru swoich rodaków. Prócz właściwej warstwy fabularnej, autor zamieścił w dziele liczne ustępy o charakterze dygresyjnym, stanowiące zapis jego osobistych refleksji. Niektórzy komentatorzy dzieła uważali, że Nędznicy są zbiorem pięciu, niezależnych od siebie części, zestawionych razem dla uzyskania jak najpełniejszego wydźwięku moralnego myśli Victora Hugo. Jest to teza nie do końca trafna, gdyż w poszczególnych momentach fabuły bohaterowie poznają się wzajemnie albo podążają swoimi śladami. To co na pewno można powiedzieć o powieści to jej „odcinkowa” konwencja. Hugo podzielił tekst na stosunkowo krótkie rozdziały nadając im przyciągające uwagę tytuły.
Przesłanie
Powieść Victora Hugo niesie za sobą przesłanie na wskroś moralne. Pisarz chciał by jego dzieło było odczytywane w kluczu etyki chrześcijańskiej, która przedstawia omawia pozytywne i negatywne wzorce postaw życiowych. Według autora postępowanie zgodnie z naukami dekalogu, miłość bliźniego czy gotowość do poświęcenia innym są najważniejszymi, elementarnymi sposobami na budowanie trwałych relacji społecznych. W powieści wyraźne odwraca się on od nienawiści i zemsty, nawet jeśli mają one swoje uzasadnienie. Konstruując sylwetki poszczególnych bohaterów pisarz przekonuje, że przemiana człowieka w duchu prawdziwie chrześcijańskim jest długotrwałym i trudnym procesem. W okresie tym jednostka z pewnością może liczyć na Bożą łaskę, ale tym samym nie zawsze na wsparcie i zrozumienie ze strony społeczności, w której żyje.
Hugo stworzył w Nędznikach model bohatera-przechodnia. Człowieka, który odbywając swoją ziemską wędrówkę, pojawia się w życiu innych bohaterów, zawsze pozostawiając po sobie jakieś piętno, ślad. Życie na ziemi zostaje tu przedstawione jako nieustanna droga – zarówno w warstwie rozważań filozoficznych, jak i konkretnych wydarzeniach z fabuły.
Polityczny wymiar powieści
W okresie dwudziestu lat pracy nad książką poglądy społeczne i polityczne Victora Hugo znacząco ewoluowały. Z tego powodu światopoglądowa przemiana zachodzi również w głównym bohaterze utworu. W pierwszych fragmentach Nędzników odnaleźć można ustępy jednoznacznie pochwalne względem panującej monarchii, a w partiach dalszych – świadectwo poparcia dla działań rewolucyjnych. Powieść zawiera wiele rozbudowanych fragmentów, będących przemyśleniami, rozczarowaniami, ale także pozytywnymi zaskoczeniami samego pisarza.
Cechy romantyczne
Najbardziej romantyczne w powieści Hugo pozostaje wyobrażenie miasta jako przestrzeni tajemniczej i mrocznej. Swoją historią i architekturą Paryż zdecydowanie uławia taką stylizację. Prócz przestrzeni akcji romantyczny jest także stosunek autora do swoich postaci. Niejednokrotnie podkreśla ich braterskie więzi i gotowość do samopoświęcenia.