Światopogląd i filozofia oświecenia - przedstawiciele, charakterystyka

Dominującą cechą oświeceniowego sposobu myślenia jest krytycyzm, rewizja dotychczasowego sposobu poznawania, argumentacji, rozstrzygania i formułowania problemów. Krytycznie podchodzono do istniejących instytucji społecznych, form sprawowania władzy, religii i autorytetów. Filozofowie oświecenia dążą do obalenia dogmatów, zwalczenia przesądów i wprowadzenia nowego ładu społecznego opartego na rozumie i osiągnięciach nauki.
    
W filozofii dominuje racjonalizm. Rozum staje się głównym narzędziem poznania zdolnym odróżnić prawdę od fałszu. Oświeceniowy racjonalizm charakteryzuje się opozycją między rozumem a uczuciem, intuicją, wiarą, irracjonalizmem, odruchami i nawykami. Filozofowie odrzucają wszelkie autorytety, każda prawda musi być poparta argumentami. Najważniejsze osiągnięcia oświeceniowej filozofii zostały ujęte w dziełach Kanta: „Krytyce czystego rozumu”, „Krytyce praktycznego rozumu” i „Krytyce władzy sądzenia”.
    
Drugim ważnym źródłem poznania było doświadczanie poprzez zmysły. Empiryści zakładali, że człowiek rodzi się jako „czysta karta”, na której zapisują się kolejne doświadczenia. Racjonalizm i empiryzm przyczyniły się do optymizmu poznawczego, czyli przekonania, że świat jest zorganizowany w sposób uporządkowany i możliwy do poznania i zrozumienia. Człowiek może go pojąć i zmieniać na lepsze, dlatego trzeba oświecać, edukować i umoralniać wszystkich ludzi. Tego zadania, poza wyznaczonymi do tego instytucjami, podejmowała się przede wszystkim literatura, która w oświeceniu miała charakter dydaktyczny.
    
Oświecenie to także okres odrodzenia się ideałów demokratycznych. Pisarze i filozofowie wielokrotnie krytykowali rządy absolutne, zbyt duży wpływ kościoła na państwo i ucisk najbiedniejszych warstw społecznych. W popularnych w tym czasie utopiach kreowano idealne społeczeństwa oparte na równości, wzajemnym zaufaniu i współdziałaniu wszystkich członków.
    
Triumf racjonalizmu, zerwanie z autorytetami i negowanie nieempirycznych sposobów poznania wiązały się z kryzysem wiary. Przybywało zwolenników deizmu i ateizmu, odrzucających koncepcję osobowego boga, stwórcę, ojca i sędziego.
    
Ważnym zespołem zjawisk światopoglądowych tego okresu był także libertynizm, obecny głównie w literaturze i sferze obyczajowej. Początkowo była to postawa wolnomyślicielska, negująca założenia chrześcijańskiej ortodoksji, z czasem pojęcie zaczęto odnosić do swobody obyczajowej i łamania powszechnie przyjętych norm moralnych.