Racjonalizm - definicja, charakterystyka

Racjonalizm to kierunek filozoficzny i światopoglądowy. Charakteryzuje się rozumowym i logicznym podejściem do świata oraz poznania. Za twórcę tego nurtu uznaje się Kartezjusza, autora „Rozprawy o metodzie”. Duży wkład w rozwój racjonalizmu wnieśli też Spinoza i Leibniz.

Według racjonalistów, rozum jest najdoskonalszym (a według skrajnych – jedynym) narzędziem poznania. Pogląd taki stoi w opozycji do empiryzmu, który zakłada poznanie poprzez doświadczenie zmysłowe. Racjonalizm zakładał, że może istnieć poznanie bez doświadczenia. Sam rozum wystarczy, by zweryfikować prawdziwość danej tezy.

Skrajnym racjonalistą był Kartezjusz, jego słynna maksyma „Myślę, więc jestem” jest jego podstawowym aksjomatem, niezaprzeczalnym dowodem istnienia. Kartezjusz nawet w przypadku tak podstawowego założenia nie zgadzał się na weryfikację empiryczną. Jest on wyznawcą racjonalizmu filozoficznego. W praktyce jednak większość racjonalistów była jednocześnie zwolennikami empiryzmu, w różny sposób godząc te dwa podejścia. Tak rozumiany racjonalizm określany jest jako światopoglądowy.

Zupełnym przeciwieństwem racjonalizmu jest irracjonalizm, czyli postawa dopuszczająca poznanie za pomocą intuicji czy objawienia.

W życiu codziennym racjonalizm przejawiał się w uznaniu prymatu rozumu nad uczuciem, wrażeniem czy wiarą. Zwolennicy racjonalizmu odrzucali wszelkie dogmaty, jak choćby antropocentryczny punkt widzenia charakterystyczny dla poprzedniej epoki, negowali też znaczenie autorytetów, uznając jedynie dowody.

Frans Hals, Portret Kartezjusza (XVIII w.)