Baruch Spinoza - filozofia i dzieła

Baruch Spinoza był filozofem o dosyć szczególnych uwarunkowaniach intelektualnych, z racji pochodzenia od najmłodszych lat był bowiem kształcony w duchu żydowskiej kabalistyki, z racji miejsca zamieszkania pozostawał pod wpływem protestanckiej etyki, a z racji zainteresowań stał się w dorosłym życiu zwolennikiem racjonalistycznej metody poznania wynikającej z wielkich naukowych odkryć przełomu XVI i XVII wieku. Nadrzędnym założeniem jego filozofii stało się więc poszukiwanie punktów wspólnych dla tych – jakże różnych w pewnych aspektach – światopoglądów i dowodzenie, iż wszystkie posiadają słuszność stanowiąc części składowe spójnego systemu.

Na podstawie założeń filozofii Kartezjusza Spinoza zbudował swoją racjonalistyczną metodę badania rzeczywistości, zakładającą, iż świat najlepiej jest poznawać za pomocą metod używanych w matematyce i geometrii – wywodzących twierdzenia z jak najprostszych aksjomatów i definicji. Próbę podobnej analizy zasadniczych kwestii – Boga, wszechświata, człowieka i poznania – podjął w najważniejszym ze swoich dzieł: eseju pt. „Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona” (ok. 1662), jaki wszedł w skład wydanego pośmiertnie tomu „B. d. S. Opera Posthuma” (1677). Tutaj wyłożył również swą monistyczną teorię o jedności wszechrzeczy, zrywając tym samym z kartezjańskim dualizmem – Spinoza postrzegał całość wszechświata (a więc duszę i ciało, substancję i materię, wolność i mechanizm) jako jedność wyrażającą się w panteistycznie pojmowanym Bogu. Stąd też wynikało, że wszechświat nie może istnieć poza Bogiem, a jedynie w Bogu jako bycie samoistnym, a przez to dającym źródło wszelkim innym samoistnym bytom.

Z panteistycznej teorii przyrody wyniknął u Spinozy jej determinizm, zakładający, iż nie ma miejsca na wolność i przypadkowość w świecie będącym odzwierciedleniem Boga. Jego rozwój postrzegał jako proces mechaniczny (w zakresie materii), choć regulowany przez nieskończoną w swej mądrości i przymiotach świadomość utożsamianą z Bogiem. W ten sposób determinizm w filozofii Spinozy przestawał być pewnego rodzaju ograniczeniem, a stał się przezwyciężeniem dualizmu ducha i materii, a co za tym idzie – wolności i mechanizmu.

Dusza i ciało były w tym systemie objawami tej samej substancji, stąd też ich porządki odpowiadają sobie nawzajem i pozostają ze sobą w zgodzie. Podobnie myśli i rzeczy, jako pochodzące równolegle od Boga, miały być wobec siebie paralelne, co gwarantowało łączność między nimi, a to z kolei znosiło dualizm podmiotu poznającego i przedmiotu poznawanego.

W kwestii etyki Spinoza dowodził dwojakiego charakteru tzw. afektów, które wynikać mogą bądź to z natury człowieka, bądź z szeregu otaczających go zjawisk. Jednostką wolną była tutaj ta, która w swoim postępowaniu kierowała się jedynie wewnętrznymi nakazami, dyktowanymi przez naturę, pozostając niezależną od czynników zewnętrznych. W tym aspekcie został więc przezwyciężony kolejny dualizm: moralności i natury, u Spinozy te dwa czynniki stanowiły bowiem określenie tej samej rzeczy. Naturalizm etyczny łączył się jednocześnie w sposób nierozerwalny z racjonalizmem, bowiem etycznym (a więc zgodnym z naturą) było jedynie postępowanie rozumne, wynikające z zastosowania prawidłowych metod badawczych. Spinoza pragnął rozwinąć ten aspekt swojej filozofii na całe życie polityczno-społeczne, toteż szerzej opisał go w drugim z najważniejszych szkiców „Opery Posthumy”– „Traktacie politycznym”, na długo zapomnianym i niedocenionym w świecie teologicznych dogmatów, mocno zaznaczonej hierarchii kastowej i niechęci państwowych decydentów wobec osiągnięć współczesnej nauki.