Światopogląd i filozofia baroku

Przełom XVI i XVII wieku okazał się dla Europy czasem niezwykle burzliwym pod względem politycznym i społecznym. Liczne wojny, przede wszystkim zaś prowadzona z niezwykłą bezwzględnością kontrreformacja znacząco wpłynęły na przemiany światopoglądowe poddawanych im społeczeństw, prowadząc do przewartościowania znanych z poprzednich epok założeń etycznych.

Z racji coraz dynamiczniej rozwijającej się nauki najwybitniejsi myśliciele zaczęli na nowo zadawać pytania na temat miejsca człowieka w świecie i jego odniesienia wobec Boga, rezygnując w tego typu dochodzeniach z renesansowej metody opartej głównie na negowaniu osiągnięć wcześniejszych epok – wielką zdobyczą filozofii baroku stało się opracowanie pozytywnych metod badania rzeczywistości opartych przede wszystkim na racjonalizmie i empiryzmie. Pytania pozostały więc te same, zmienił się zaś sposób ich stawiania i szukania odpowiedzi, jaki miał od tej pory przebiegać w myśl programu maksymalistycznego, zakładającego wykorzystanie jednocześnie aspiracji metafizycznych, jak i naukowych w dociekaniach prawdy o otaczającym nas świecie.

Pierwszym krokiem do tego typu intelektualnej symbiozy stała się działalność Galileusza –jednego z najwybitniejszych matematyków i astronomów XVII wieku. Propagował on dochodzenie do wiedzy na drodze empirycznego doświadczenia i matematycznej przejrzystości, dzięki którym można poddać analizie prawa przyrody, a za ich pośrednictwem – zbadać metafizyczne prawa rządzące wszechświatem. Myśl tę rozwinął Kartezjusz, wzbogacając metodologię badań naukowych o pojęcia jasności, wyraźności i prostoty, które były niezbędnymi gwarantami dojścia do prawidłowych wniosków. Sformułował również jedno z podstawowych założeń barokowej filozofii stwierdzające, iż godność człowieka zasadza się nie w tym co materialne (zniszczalne), ale w pozostającej poza zasięgiem zjawisk zewnętrznych jaźni.

Na podobnych założeniach opierał się również Spinoza, dualistyczne pojmowanie świata zastąpił jednak jego monistyczną, jednorodną wizją, z której wynikało panteistyczne pojmowanie Boga jako tożsamego z przyrodą. Uporządkował przez to i pogodził ze sobą systemy pozostawione przez filozofów-naukowców, jak i pogrążonego w mistycznym rozdarciu pomiędzy światem ducha i materii Pascala. Ten ostatni sformułował również najbardziej rozwinięty system etyczny oparty na tezie, iż wiara w Boga i postępowanie wedle Jego nakazów nie są kwestią jedynie religijności, ale przede wszystkim racjonalizmu, z jego punktu widzenia są one bowiem opłacalne.

Prócz systemu Pascalowskiego filozofia baroku niewiele skupiała się na zagadnieniach etycznych, zwracając się głównie w kierunku metodologii badań mających na celu poznanie świata i pytań o sposób funkcjonowania człowieka w jego obrębie. Zagadnienia o charakterze estetycznym nie pojawiły się tu wcale (za wyjątkiem kilku wzmianek w traktatach Kartezjusza, Pascala, czy Malenbranche’a), stając się tematem filozoficznych rozmyślań dopiero w późniejszych epokach. Najwybitniejsi myśliciele baroku pozostawali więc w zupełnej niemal izolacji od bieżących wydarzeń w literaturze i sztukach plastycznych, zwracając się głównie w stronę nauk ścisłych, z których zaczerpnęli dążenie do rozwiązań prostych, przejrzystych, opartych na jasnych przesłankach, stawiając przez to filozofię w opozycji do barokowej sztuki pełnej przepychu, bogactwa, zatopionej w mistycyzmie i świadomie dążącej do komplikacji.