Jan Chryzostom Pasek przyszedł na świat ok. 1636 roku w Węgrzynowicach – majątku ziemskim na Mazowszu, które w XVII wieku stanowiło najbiedniejsze województwo Rzeczypospolitej. Jego ojciec był szlachcicem zagrodowym, posługującym się się herbem Doliwa, a swoją liczną rodzinę próbował utrzymywać z dzierżawy kilku wsi w ziemi rawskiej. Jan kształcił się w lokalnym kolegium jezuickim, z którego wyniósł zaledwie podstawowe umiejętności posługiwania się słowem pisanym i bardzo pobieżną znajomość łaciny.
Z racji bardzo trudnych warunków bytowych panujących ówcześnie na Mazowszu, młodzież najczęściej emigrowała do większych miast lub zaciągała się do wojska, które gwarantowało zabezpieczenie finansowe i obiecywało barwne przygody. Tę drogę wybrał również młody Pasek, wstępując w czasie tzw. potopu szwedzkiego do dywizji Stefana Czarnieckiego, gdzie służył w chorągwi pancernej. Wybierając karierę wojskową, prawdopodobnie nie miał jeszcze dwudziestu lat, w jego wspomnieniach pojawiają się bowiem wzmianki o udziale w wojnie ze Szwedami toczącej się na przełomie 1656/57 roku. Wraz ze swoją chorągwią wyruszył później do Danii, gdzie brał udział w zajęciu wyspy Als i zdobyciu Koldingu.
 |
| Julisz Kossak, Jan Chryzostom Pasek pod Lachowiczami |
Z wojny Pasek powrócił w 1659 roku, szybko jednak został znów powołany, tym razem na wojnę z Moskwą, w czasie której nadal służył pod chorągwią uwielbianego przez siebie wodza Czarnieckiego. Ofensywę przerwała konfederacja zbuntowanego wojska w 1661 roku, w której Pasek nie chciał brać udziału, wystąpił więc o zwolnienie go ze służby i udał się do rodzinnej Rawy Mazowieckiej. W drodze został aresztowany i uwięziony w Grodnie pod zarzutem dworzanina królewskiego Jan Mazepy o sprzyjanie konfederatom. Po oczyszczeniu się z zarzutów przed królem Janem Kazimierzem Pasek otrzymał stanowisko dowódcy eskorty moskiewskich posłów, inkasując później za dobrze wykonane zadanie sowitą nagrodę. Ostatnią akcją zbrojną, w której Pasek wziął udział, było wystąpienie po stronie wojsk królewskich podczas konfederacji Lubomirskiego, który stanął zbrojnie w obronie tzw. „złotej wolności szlacheckiej” w postaci liberum veto.
Po powrocie, w 1667 roku, do rodzinnego majątku Pasek ożenił się z majętną wdową. Wiódł odtąd spokojny żywot ziemianina, zajętego utrzymaniem majątku i losem licznych pasierbów, jedynie z rzadka zabierając głos w sprawach publicznych – tak przynajmniej wynika z jego pamiętnikarskich zapisków. Z zachowanych akt sądowych wiemy jednak, że w tym okresie nieustannie procesował się z sąsiadami i pasierbami, najeżdżał okoliczne majątki, ciężko pobił jednego z adwersarzy, a innego zabił uderzeniem obuchem. Miał zostać skazany na wieczystą banicję kilkakrotnie, jednakże ociężałość ówczesnego wymiaru sprawiedliwości pozwoliła mu na „spokojne” gospodarowanie we własnym majątku aż do śmierci w 1701 roku.
Jedynym dziełem literackim, jakie pozostawił po sobie krewki szlachcic-Sarmata, były „Pamiętniki” wydane po raz pierwszy dopiero w 1836 roku, staraniem Edwarda Raczyńskiego. Legły one u podstaw kreowania nowego, typowo polskiego gatunku literackiego – gawędy szlacheckiej. Charakteryzowała się ona ogromną różnorodnością formalną – w dziele Paska mamy do czynienia z pamiętnikiem, listem, opisem batalistycznym, mową sądową, panegirykiem, a nawet elementami rzewnej liryki. Język dzieła jest niezwykle barwny i dynamiczny, pełen kolokwializmów i tzw. makaronizmów, dając przez to nieoceniony obraz życia i obyczajów polskiej szlachty zagrodowej XVII wieku.