 |
| Jean-Honoré Fragonard, Huśtawka (1767) |
Nazwa i ramy czasowe epoki
Początki baroku łączy się najczęściej z wydarzeniami związanymi z reformacją, a więc z wiekiem XVI. Koniec natomiast przypada na pierwszą połowę XVIII w., kiedy to w Europie zaczęły przeważać prądy oświeceniowe.
Jeśli chodzi o Rzeczpospolitą, można w tym przypadku wskazać dokładniejsze daty. Według badaczy poprzednia epoka, renesans, kończy się właściwie wraz ze śmiercią Jana Kochanowskiego w 1584 roku. Umowną datą końca baroku jest natomiast rok wstąpienia na tron ostatniego króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764).
Nazwa epoki pochodzi najprawdopodobniej od portugalskiego słowa barocco, oznaczającego perłę o nieregularnym kształcie. Jej adekwatność widać chociażby na polu sztuk plastycznych, gdzie dominują faliste linie i zaokrąglone kształty.
Filozofia i światopogląd
W latach dominacji prądów renesansowych w Europie, w kulturze panował klimat zachwytu nad człowiekiem, jego mocą kreacyjną i pięknem myśli. Zachwycano się artystami starożytnymi, próbując wzorować się na ich dokonaniach i kunszcie. Wydawało się wówczas, że cały świat stoi przed człowiekiem otworem. W ostatnich dekadach XV i pierwszych XVI wieku ten światopogląd uległ załamaniu.
Odkrycie geograficzne rozpalały wyobraźnie, ale także niepokoiły. Okazało się, że na mapach jest jeszcze niezliczona ilość białych plam, w miejscach których mogą żyć istoty niekoniecznie życzliwie nastawione do starego świata. Ważne były również odkrycia w innych dziedzinach. Wynalezienie mikroskopu spowodowało, że ludzie zdali sobie sprawę, iż kosmos nie jest jedyną nieskończonością, druga to mikrokosmos, środowisko najmniejszych stworzeń, które same w sobie zawierają nieskończone bogactwo. Ponadto rewolucyjne teorie dotyczące struktury wszechświata pozbawiły Ziemię szczególnej godności. Przestała być ona postrzegana, jako planeta stojąca w centrum, stała się natomiast jednym z kilku innych obiektów krążących wokół nieruchomego Słońca.
Wszystkie wymienione zdarzenia oraz wiele innych wpłynęło na to, że człowiek zaczął czuć się niepewnie, zagrożony przez świat, którego nie potrafił przeniknąć. Dlatego też zwracano się w stronę duchowości, bardzo często przybierającej formę mistycyzmu (Jan od Krzyża, Teresa z Avilla). Nastąpiło odrodzenie scholastyki średniowiecznej w neoschalastyce, rozwijanej szczególnie w Hiszpanii (Francisco Suarez).
 |
| Philippe de Champaigne, Vanitas (ok. 1671) |
Najważniejszymi filozofami epoki byli Rene Descartes (Kartezjusz) oraz Blaise Pascal. Kartezjusz starał się odnaleźć niepowątpiewalny punkt wyjścia dla wszystkich nauk. Zaczął od radykalnego zwątpienia, podważając wszystkie swoje przekonania. W trakcie takiego rozważania natknął się na element, któremu nie był w stanie zaprzeczyć: było to jego własne istnienie. Odkrycie znalazło swój wyraz w stwierdzeniu: „Cogito ergo sum”. (Myślę, więc jestem). Na tej podstawie rozwinął swój racjonalistyczny system filozoficzny.
Pascal również rozpoczynał swoje filozofię od wątpienia, jednak doszedł do odmiennych wniosków. W całym ludzkim życiu nie odnajdywał żadnego punktu oparcia. Wniosek był taki, że jedyny ratunek to Bóg. Człowiek dla Pascala był jedynie myśląca trzciną, której miejsce było pomiędzy dwoma nieskończonościami (mikrokosmos i makrokosmos). Tylko wiara miała według Pascala moc uzdolnienia człowieka do życia w obecności tych dwu otchłani. Bardzo znany jest pascalowski zakład. Ogólnie rzecz ujmując, filozof argumentował, że warto jest wierzyć, ponieważ jeśli Boga nie ma, to wierzący wraz z niewierzącym są dokładnie w takiej samej sytuacji – umrą, ich życie skończy się i tyle. Jeśli jednak okaże się, że Bóg jest, niewierzący nie tylko nic nie zyska, ale straci nieskończenie wiele.
Literatura
Jeśli chodzi o literaturę barokową, należy mówić raczej o pluralizmie i przenikaniu się różnych prądów niż o jednym, dobrze określonym stylu. Charakterystyczny był synkretyzm (łączenie w jedno wielu różniących się, a czasem nawet sprzecznych elementów). Bardzo często stosowano inwersje, paradoksy i antytezy, wszystko, co komplikowało językową warstwę tekstu. Zasadniczo nie chodziło o utrudnienie odbioru, lecz stworzenie wrażenia, że dzieło jest wynikiem dokładnego przemyślenia układu poszczególnych części, biegłości autora. Oprócz pomysłowych zabiegów formalnych, w literaturze baroku można dostrzec niezwykłe zróżnicowanie tematów. Obok opowieści osnutych wokół zdarzeń mitologicznych, pojawiła się poezja mistyczna, która rozwijana była na równi z literaturą dworską, chwalącą zmysłową miłość i korzystanie z wszelkiego rodzaju rozrywek.
W niektórych krajach rozwinęło się kilka specyficznych prądów, m.in.: marinizm (we Włoszech) oraz gongoryzm (w Hiszpanii). Pierwszy termin wywodzi się od nazwiska Giambattisto Marino, drugi natomiast od Luisa de Góngora y Argote. Celem obu nurtów było zaskakiwanie czytelnika. Używano więc rozbudowanych metafor i porównań oraz wielkiej ilości innych środków stylistycznych, próbowano w utworze budować zachwycające obrazy. Treść była raczej mało istotna, liczył się pomysł jej przedstawienia. Właśnie dlatego bardzo często mówi się w tym kontekście o konceptyzmie (łac. conceptus – ujęcie, pomysł). Tego typu pomysły były wykorzystywane na użytek literatury dworskiej, zwłaszcza przy pisaniu erotyków. Jednak swoje zastosowanie znalazły również w angielskiej poezji metafizycznej. Oparta ona była na tematach chrześcijańskich, przesycona żarliwością i mistycyzmem. Jej głównymi przedstawicielami byli John Donne oraz George Herbert.
Oprócz tego tworzono również eposy rycerskie (Torquato Tasso, „Jerozolima wyzwolona”), w czym widoczny był silny wpływ literatury średniowiecznej, oraz powieści łotrzykowskie (anonimowy utwór „Łazik z Tormesu”).
 |
| Giovanni Antonio Viscard, Klasztor Fürstenfeld – wnętrze kościoła |
Literatura polska
Polska poezja barokowa istniała w swoich dwu głównych rodzajach: poezji dworskiej (Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski) oraz poezji metafizycznej (Mikołaj Sęp Szarzyński, Sebastian Grabowiecki). Twórcy pierwszej odmiany chętnie nawiązywali do pomysłów zachodnich, marinizmu oraz gongoryzmu. Dla zaskoczenia czytelnika stosowano nawet tak zdumiewające chwyty jak opisywanie za pomocą języka religijnego erotycznych doświadczeń. Głównym zadaniem tej twórczości było dostarczenie rozrywki.
Poezja metafizyczna, która swój najdoskonalszy wyraz na polskim gruncie znalazła pod piórem Sępa Szarzyńskiego, rozważała tematy związane z duchową walką. Podmiot liryczny najczęściej był rozdarty pomiędzy złem a dobrem, jednak nie poddawał się w starciu z pokusami. Można tu odnaleźć motyw żołnierza Chrystusa (łac. milites Christi), postawy propagowanej szczególnie przez jezuitów i ich założyciela św. Ignacego Loyolę. Także i w przypadku tego typu literatury nie zaniedbywano formy. Dzieła Szarzyńskiego są niezwykle kunsztownie skonstruowanymi sonetami, z często pojawiającą się inwersją i antytezą.
W epice bardzo ważny był nurt ziemiański czy też sarmacki, obecny w pewnym stopniu również w poezji. Twórcy wyrażali pochwałę życia na wsi, dobrego gospodarowania i korzystania z umiarem z ziemiańskich rozrywek. Przede wszystkim jednak propagowali postawy patriotyczne oraz piętnowali wady narodowe, na przykład uciskanie chłopów. Najwybitniejszym przedstawicielem był Wacław Potocki („Transakcja wojny chocimskiej”).
Od renesansu nadal rozwijała się literatura polityczna. Swoją działalność na rzecz dobra państwa i naprawy kraju w dalszym ciągu prowadzili Piotr Skarga, Stanisław Orzechowski oraz Andrzej Frycz Modrzewski. Zgodnie z cezurą czasową należałoby ich umieścić w epoce odrodzenia, ponieważ wszyscy tworzyli przede wszystkim w wieku XVI, jednak ich myśl okazała się szczególnie ważna w okresie baroku, zwłaszcza w jej końcowej fazie. Gdy na tronie polskim zasiedli królowie z dynastii saskiej, kraj coraz bardziej chylił się ku upadkowi. Wracano wówczas do wcześniejszej polskiej myśli politycznej, przypominając często chociażby „Kazania sejmowe” Skargi.
Teatr
W tej dziedzinie panował niepodzielnie William Szekspir. Jest on uznawany za twórcę tak zwanego teatru elżbietańskiego (w owym czasie na tronie angielskim zasiadała Elżbieta I Tudor). W swoich dramatach analizował ludzką naturę, próbując zgłębić jej najciemniejsze zakamarki. Wiele z nich jest przejmującym opisem drogi do morderstwa, zdrady oraz zrealizowania ze wszelką cenę próżnych ambicji. Do dzisiaj Szekspir jest najwybitniejszym dramaturgiem, a jego dzieła, np. „Hamlet”, „Makbet”, „Otello”, są nadal żywe i często wystawiane.
Wybitnych twórców wydała również Hiszpania. Na rozwój sztuki teatralnej wpłynęli tu przede wszystkim Lope de Vega oraz Tirso de Molina (jako pierwszy tematem sztuki uczynił historię Don Juana). W ich twórczości dostrzec można fascynacje iluzją, poszukiwaniem granicy między tym, co wyobrażone, fikcyjne a tym, co rzeczywiste.
Do Polski, zwłaszcza dzięki staraniom dworu królewskiego, ściągało wiele zagranicznych trup teatralnych. Przywoziły ze sobą głownie dzieła Szekspira oraz klasycystów francuskich: Racine’a, Corneille’a i Moliera. Rozwijała się również twórczość rodzima. Jej najwybitniejszymi przedstawicielami byli Stanisław Herakliusz Lubomirski (komedia) oraz Wacław Rzewuski (tragedia).
Warto zaznaczyć, że w okresie baroku wielkiemu przeobrażeniu ulega sama technika teatralna. Rezygnuje się ze scen symultanicznych, wykorzystywanych przeważnie w przedstawieniach o charakterze religijnym. Symultaniczność polegała na tym, że dzielono jedno miejsce, po którym mieli poruszać się aktorzy, na kilka oddzielnych przestrzeni. W ich obrębie pokazywane były różne wątki, odgrywane w jednym momencie. W spektaklach coraz częściej stawiano na linearność opowieści. Teatr przybrał także formę zbliżoną do współczesnej. Przedstawienia coraz częściej rozgrywały się wewnątrz budynków, na oddzielonej od widowni scenie.
 |
| Il Gesu w Rzymie/ commons.wikimedia.org/ Alejo2083 (23 VII 2007) |
Architektura
Architektura barokowa, podobnie jak renesansowa, wzorowała się na budownictwie antycznym. Jednak w nowej epoce sposób czerpania z dziedzictwa starożytności nie miał nic wspólnego z renesansem. Wykorzystywano przede wszystkim pewne elementy antyczne lub wcześniej przyjęte formy geometryczne budowli, jednak zrezygnowano całkowicie z harmonii. Budowle barokowe, tak jak starożytne, miały być monumentalne, ale oprócz tego sprawiać wrażeniu ruchu, dynamizmu i bogactwa. Dlatego tak wielką rolę w architekturze odgrywała rzeźba. Pojawiała się przy wszelkich wykończeniach w postaci bogatej sztukaterii. Architektura korzystała także z malarstwa. Projektanci dążyli do tego, by zatrzeć granicę miedzy szczegółami architektonicznymi a rzeźbą, ta zaś często przechodziła płynnie we fresk.
Za pierwszą budowlę barokową uchodzi jezuicki kościół Il Gesu w Rzymie, zaprojektowany przez Giacomo della Porta. Wiele późniejszych budowli sakralnych było wzorowanych na tej świątyni. Właściwie większość uznanych architektów pochodziła z Włoch. Oprócz della Porta sławę zyskał miedzy innymi Giovanni Lorenzo Bernini, ceniony również jako rzeźbiarz. W Polsce pracowali Francesco Solari oraz Tylman Gameren (z pochodzenia był Holendrem, ale swoje wykształcenia zdobył we Włoszech).
Malarstwo i rzeźba
Najważniejszymi w sztukach plastycznych były ekspresja i dynamizm. Obrazy bardzo często przedstawiały monumentalne sceny, ze sporą liczbą postaci, rozdzielanych dość dużymi jasnymi plamami. Światło służyło do zwrócenia uwagi widza na szczególne elementy kompozycji. Poza tym wykorzystywano intensywne kolory, które miały za zadnie podkreślanie dramatyzmu scen. Lubowano się w tematach umożliwiających zaprezentowanie ruchu oraz sugestywnego gestu. Pojawiały się więc wątki mitologiczne, rzezie, sceny męczeństwa. Zainteresowano się również motywem przemijania oraz marności (vanitas), dlatego na wielu barokowych obrazach można dostrzec czaszki lub rozkładające się, zepsute owoce.
 |
| Gian Lorenzo Bernini, Błogosławiona Ludovicia Albertoni |
Malarstwo barokowe miało trzy główne ośrodki: Włochy, Hiszpanie oraz Niderlandy. Barok narodził się we Włoszech i najwybitniejsi artyści włoscy tworzyli w początkowej fazie epoki: genialny Caravaggio, Paolo Veronese, Tintoretto. Najbardziej znanymi malarzami hiszpańskimi byli Jose de Ribera oraz Diego Velazquez – nadworny malarz rodziny królewskiej eksperymentujący z iluzją. Malarstwo niderlandzkie wyróżniało się realizmem. Z biegiem czasu coraz bardziej dążyło do jak najwierniejszego przedstawienia wybranego przedmiotu i doskonaliło narzędzia, które mogłyby to ułatwić. Tym drugim zadaniem interesował się szczególnie Vermeer, który do perfekcji opanował operowanie światłem. Najwybitniejszymi malarzami byli Rembrandt (szczególnie nastawiony na oddanie świata duchowego) oraz Rubens (głównie zafascynowany ludzkim ciałem i wszystkim, co związane zmysłowością).
Rzeźba barokowa w wielu swoich realizacjach funkcjonowała jako element służący do wykończenia projektów architektonicznych. Oczywiście rozwijano także rzeźbę wolnostojącą. Najczęściej wzorowana była na formach antycznych, jednak mocno zdynamizowanych. Istotne było oddanie wewnętrznego poruszenia postaci, dlatego do rzadkości należały dzieła statyczne. Ruch podkreślano chociażby szczegółowym oddaniem układu szat przedstawianych postaci. Ulubionym materiałem był marmur, ale z racji tego, że był bardzo drogi, niejednokrotnie zastępowano go stiukiem (rodzaj gipsu). Uważa się, że swoje początki rzeźba barokowa zawdzięcza Michałowi Aniołowi. Jej najwybitniejszym twórcą był Giovanni Bernini.