1. Ramy czasowe średniowiecza
Średniowiecze w całej Europie trwało w zasadzie dziesięć stuleci, od – jak się umownie przyjmuje – V do XV wieku. Za początek uznaje się najczęściej rok 476, kiedy to upadło cesarstwo rzymskie na Zachodzie. Daty końcowe to:
- rok wynalezienia druku przez Gutenberga (1450),
- rok upadku cesarstwa bizantyjskiego (zniszczenie Konstantynopola przez krzyżowców – 1453)
- rok odkrycia Ameryki (1492).
2. Średniowiecze – nazwa
Przyjmuje się, że nazwa epoki wzięła się z przekonania, iż jest to czas pomiędzy pierwszym a drugim przyjściem Chrystusa (tak zwaną paruzją). Oznaczałaby ona więc okres pośredni pomiędzy dwoma najistotniejszymi dla chrześcijaństwa wydarzeniami. Z czasem termin „średniowiecze” nabrał pejoratywnego zabarwienia, między innymi dzięki dziewiętnastowiecznemu badaczowi historii kultury Jacobowi Burckhardtowi. Uważał on bowiem, że tysiąclecie pomiędzy starożytnością a renesansem było czasem upadku kultury. Praca mediewistów (badacze zajmujący się kulturą i historią średniowiecza) wykazała fałszywość tej tezy.
Terminy łacińskie określające epokę to: medius aevus (średni wiek) lub media aetas (średnie wieki).
3. Filozofia i światopogląd średniowiecza
Pojęciem charakteryzującym światopogląd epoki jest teocentryzm. Było to przekonanie, że celem wszystkich bytów jest Bóg i to do niego powinny być odnoszone wszelkie ludzkie działania i pragnienia. W związku z tym, życie doczesne było traktowane jedynie jako pewien etap przejściowy, który w ostateczności ma doprowadzić do zjednoczenia z Bogiem po śmierci. Dlatego często powtarzającym się hasłem w średniowieczu było łacińskie memento mori, czyli „pamiętaj o śmierci”.
 |
| Biskup błogosławi ofiary dżumy - miniatura |
W ten sposób wszystkie sfery ludzkiej działalności zostały podporządkowane religii, a filozofia średniowieczna służyła refleksji teologicznej. W średniowieczu narodziła się scholastyka, która zajmowała się szczegółowymi problemami teologicznymi przy użyciu metody filozoficznej. Za jej twórcę uznaje się Anzelma z Canterbury, natomiast jej najznamienitszym przedstawicielem był św. Tomasz z Akwinu.
Silne były także w średniowieczu wpływy filozofii św. Augustyna, który postrzegał człowieka jako byt rozdarty między tym, co materialne a tym, co duchowe. Była to więc dość tragiczna wizja człowieczeństwa. W pewnym sensie odpowiedź na pomysły Augustyna stanowiła filozofia św. Tomasza, który nie zaprzeczał, że człowiek zajmuje miejsce pośrednie na drabinie bytów, jednak widział w tym Boski zamysł i dowód na harmonijną strukturę świata. Wszystko ułożone jest hierarchicznie i człowiek ma w tej hierarchii należne mu miejsce.
4. Literatura europejska w średniowieczu
 |
| Joanna D'Arc - miniatura z XV w. |
Po upadku kultury antycznej literatura miała się nie najlepiej. W zasadzie do wieku X nie powstało żadne znaczące dzieło literackie, choć oczywiście taka teza może wiązać się z brakiem odpowiednich źródeł (lub ich zaginięciem), które poświadczałyby istnienie takowych utworów.
Z pewnością nastąpił powrót do ustnych przekazów. Opowieści najczęściej dotyczyły tworzącej się nowej grupy społecznej, jaką w feudalnej Europie było rycerstwo. Około X w. – a w wersji ustnej pewnie na długo przed tą datą – zaczął rozpowszechniać się gatunek literacki nazywany w języku starofrancuskim chansons de geste (pieśni o czynie). Był to rodzaj eposu rycerskiego sławiący dokonania bohaterów, ich odwagę i lojalność. Najbardziej znanymi przykładami są „Pieśń o Rolandzie” oraz „Pieśni o Nibelungach” czy też zbiór legend arturiańskich (o królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu). Te ostatnie są nadal żywe, wciąż interpretowane i rozwijane.
Eposy rycerskie zalicza się do tak zwanej literatury parenetycznej. Jej charakterystyczną cechą było promowanie określonych wzorów postępowania. Wspomniane pieśni o czynie pouczały, jakie cechy powinien posiadać prawdziwy rycerz.
Z czasem eposy rycerskie rozwijały się również w romanse dworskie, czego przykładem są chociażby „Dzieje Tristana i Izoldy”, opowiadające historię nieszczęśliwej miłości pomiędzy rycerzem a żoną króla. Najpełniej ową legendę, związaną z kręgiem opowieści arturiańskich, zrekonstruował Joseph Bédier dopiero w 1900 roku.
Najwybitniejszym dziełem epoki średniowiecza nie jest jednak epos rycerski. Mianem tym przeważnie określa się wielką syntezę filozofii, teologii i światopoglądu średniowiecznego, jakim jest XIV-wieczna „Boska komedia” autorstwa Dantego Alighieri. Przedstawia on w niej swoją wędrówkę po piekle, czyśćcu i niebie. W jej trakcie spotyka wiele postaci zarówno fikcyjnych, jak i realnych, nie tylko z czasów sobie współczesnych, ale również z antyku.
Takie były najważniejsze średniowieczne osiągnięcia na gruncie epiki. Jeśli chodzi o lirykę, to z pewnością najwybitniejszym poetą był piętnastowieczny twórca Francois Villon, autor „Wielkiego Testamentu” i „Małego Testamentu”. W swoje poezji opisywał trudy życia, których miał niemało, ponieważ sporą jego część spędził w więzieniu. Kwestionował panujący porządek społeczny, a jego wiersze niejednokrotnie były świadectwem buntu.
Wraz z upadkiem antyku sztuka dramatyczna praktycznie zanikła. Kościół krytykował przedstawienia teatralne, uznając je za niemoralne i sprowadzające wiernych na manowce. W takich okolicznościach nie tylko nie mógł rozwijać się dramat, ale i sztuki antyczne w zasadzie nie były wystawiane.
Choć Kościół krytykował teatr, przyczynił się paradoksalnie do ożywienia dramatopisarstwa. Od około X w. na scenie literackiej pojawił się nowy gatunek dramatyczny – dramat liturgiczny. Było to teatralne przedstawienie historii pochodzących z Nowego Testamentu, z biegiem czasu coraz częściej wzbogacanych elementami spoza liturgii. Sztuki pisane były po łacinie. Najczęściej przedstawiano narodziny Chrystusa lub wydarzenia związane z Wielkim Tygodniem.
Z dramatu liturgicznego narodził się inny średniowieczny gatunek dramatyczny – misterium (łac. tajemnica, obrzęd). Tutaj także tematyka była biblijna, ale rozszerzono ją o opowieści apokryficzne i hagiograficzne, czyli przedstawiające życie świętych. Realizacją tekstu misterium było wielkie widowisko, a traktowanie wybranych wątków dość swobodnie wpływało na zeświecczenie przedstawienia.
Wraz z misterium pojawiły się też intermedia – części o charakterze ludycznym, rozdzielające bardziej poważne partie tekstu. Ich zadaniem było wprowadzenie widowni w luźny i wesoły nastrój, który pozwoliłby odpocząć od religijnej problematyki. W ten sposób otwierała się droga dla powrotu do teatralnej tradycji antycznej, ponieważ przedstawienia mogły liczyć, jeśli nie na całkowitą aprobatę ze strony Kościoła, to przynajmniej na częściową akceptację.
5. Literatura średniowieczna w Polsce
Najstarszym zabytkiem liryki polskiej jest „Bogurodzica”. W średniowieczu funkcjonowała jako swojego rodzaju hymn rycerstwa polskiego. Do tej pory badacze nie potrafią ustalić jej autorstwa, a także dokładnej daty powstania. Przyjmuje się, że mógł być to przełom XIII i XIV wieku. Najbardziej zaskakująca jest dojrzałość artystyczna tekst – trzeba pamiętać, że były to dopiero początki naszej literatury, a pierwsze teksty na ziemiach polskich powstawały po łacinie.
Za łaciński tekst stojący u początków literatury polskiej uznaje się „Kronikę polską” Galla Anonima. W przypadku tego dzieła badacze również mają problemy z ustaleniem autorstwa. Pewne jest jednak to, że Anonim zapoczątkował tradycję pisania kroniki dziejów Polski, którą później kontynuowali Wincenty Kadłubek i Jan Długosz. Najwięcej fantazji literackiej miał Kadłubek, który umieścił w swojej kronice wiele czysto fikcyjnych wydarzeń, jak na przykład rzekome walki potomków Polaków z Aleksandrem Macedońskim. Jednakże wszyscy trzej kronikarze wykazywali się nieprzeciętnym talentem literackim.
W średniowieczu znakomicie rozwijała się literatura religijna. Oprócz „Bogurodzicy” liryka polska może pochwalić się „Lamentem Świętokrzyskim” (znanym także pod tytułem „Żale Matki Bożej pod krzyżem”). Pierwszym zabytkiem prozatorskim w języku polskim były natomiast „Kazania Świętokrzyskie” datowane na wiek XIII lub XIV.
„Legenda o św. Aleksym” – przynależąca do literatury hagiograficznej, a tym samym religijnej – jest przykładem polskiej wersji parenezy, jest w niej bowiem prezentowany wzór życia ascetycznego, którego nośnikiem według autora tekstu był św. Aleksy. Oprócz tego istniało kilka utworów, które prezentowały średniowieczną ars bene moriendi, czyli sztukę dobrego umierania. W średniowieczu tworzone były swego rodzaju podręczniki, z których prawowierni chrześcijanie mogli dowiedzieć się, co zrobić, by jak najlepiej przygotować się na swój koniec. Do tego typu literatury zalicza się „Rozmowę mistrza Polikarpa ze Śmiercią”.
Na terenie średniowiecznej polski rozwijał się także dramat liturgiczny („Processio in Ramis Palmarum”, „Visitatio Sepulchri”) oraz misterium („Historya o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” Mikołaja z Wilkowiecka).
6. Architektura i rzeźba średniowieczna
W architekturze średniowiecznej wyróżnia się dwa główne style: romański i gotycki. Charakterystyczne dla obu jest podporządkowanie rzeźby architekturze. Oczywiście, w każdym z nich wygląda to inaczej, jednak – zasadniczo – wymienione sztuki są od siebie zależne, przy czym pierwszeństwo w średniowieczu przyznane zostało bezapelacyjnie architekturze.
Styl romański trwał w Europie do wieku XIII. Jego najczęstszym przykładem, tak jak w przypadku gotyku, jest budownictwo sakralne. Kościoły wówczas miały kształt prostych i, w odczuciu obserwatora, „ciężkich” brył, takich jak: prostopadłościany, walce czy ostrosłupy. Grube mury, wąskie okna, masywne wieże mogły służyć także jako schronienie w czasie potencjalnego najazdu. Elementy architektoniczne (portale, kapitele) ozdabiano rzeźbami. Najczęściej były to kamienne płaskorzeźby o tematyce religijnej.
W połowie XII wieku pojawił się styl gotycki. Jego najpiękniejszym wyrazem są gotyckie katedry o monumentalnych rozmiarach. Zerwano z ociężałością romańskich budowli, a architektura stała się wyrazicielką ducha epoki. Gotyckie budowle miały kierować duszę ku Bogu, dlatego ich główną zasadą konstrukcyjną było stosowanie linii pionowych, tak, by uzyskać lekkość i strzelistość. Kilka rozwiązań konstrukcyjnych, takich na przykład jak łuki przyporowe, pozwoliło na wkomponowanie w ściany katedr ogromnej ilości witraży. Ściany nie musiały już przede wszystkim dźwigać ciężaru budowli, dlatego ich powierzchnia mogła zostać wykorzystana dla celów artystycznych.
Charakterystyczne dla tej architektury są także ostre łuki, które łatwo można dostrzec w oknach każdej gotyckiej katedry, oraz sklepienie krzyżowo-żebrowe.
Rzeźba gotyku stopniowo uniezależniała się od elementów architektonicznych, choć nie znaczy to, iż całkowicie uwalnia się od architektury. Płaskorzeźby powoli zamieniają się w rzeźby wolnostojące. Można ten proces zaobserwować na przykładzie gotyckich ołtarzy (ołtarz Wita Stwosza w kościele mariackim w Krakowie), jednak rzeźba nadal pozostaje w obrębie murów gotyckich budowli i spełnia przede wszystkim funkcje religijne.
7. Malarstwo średniowieczne
 |
| Giotto „Lamentacja” (ok. 1304) |
W malarstwie tego okresu bardzo popularne były miniatury. Był to rodzaj ilustracji do rękopisów pracowicie kopiowanych w średniowiecznych klasztorach. Kopiści mieli często zacięcie artystyczne, więc ozdabiali przepisywany przez siebie tekst.
Postaci na miniaturach sprawiają najczęściej wrażenie płaskich, czego przyczyna tkwi w tym, iż artyści nie znali jeszcze perspektywy. Oczywiście tematem przedstawień są wątki zaczerpnięte z Biblii lub hagiografii. Jednym z najsłynniejszych malarzy średniowieczna jest z pewnością Giotto di Bondone. Bardzo znane i cenione są jego freski przedstawiające św. Franciszka z Bazyliki św. Franciszka w Asyżu.