1. Nazwa i ramy czasowe Młodej Polski
Młoda Polska to narodowa odmiana prądu kulturowego określanego mianem modernizmu. Dla poszczególnych kultur narodowych rozwijających się mniej więcej od lat 80. czy 90. XIX w. do początków wieku XX stosuje się podobne nazwy: Młoda Belgia, Młode Niemcy, Młoda Francja.
W przypadku kultury polskiej wprowadzenia terminu dokonał w 1898 roku Artur Górski, publikując cykl artykułów zatytułowanych „Młoda Polska”.
Słowo „modernizm”, stosowane na określenie wspomnianego okresu w kulturze, bez rozróżnienia na poszczególne kultury narodowe, oznacza nowoczesność. Nie jest ono zarezerwowane jedynie dla sztuk, ponieważ mówi się też na przykład o modernizmie katolickim. Termin ten jest więc zasadniczo wieloznaczny.
Ramy czasowe Młodej Polski określa wydanie pierwszego tomu poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera – 1891 r. – oraz odzyskanie niepodległości w roku 1918.
Alternatywnymi nazwami dla omawianej epoki są też: belle époque (piękna epoka) oraz fin de siecle (koniec wieku). Druga z tych nazw stosuje się do początkowego okresu trwania epoki.
2. Filozofia i światopogląd modernizmu
 |
| Edouard Manet „Pijący absynt” |
Postawy ludzi epoki modernizmu wyrosły z zasadniczego buntu przeciwko pozytywistycznemu racjonalizmowi i materializmowi. Okazało się bowiem, że nauka nie jest w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb człowieka. Nastąpił więc zwrot ku światu duchowemu. Dojmującym doświadczeniem ludzi tego okresu było przekonanie o kryzysie kultury, co skutkowało postawami dekadenckimi, to znaczy przesyconymi pesymizmem i negatywnymi emocjami (wzrosło zainteresowanie nerwicami).
Dekadentyzm był określany mianem choroby wieku. Swoje podstawy znalazł w dziełach takich filozofów jak Artur Schopenhauer i Friedrich Nietzsche. Schopenhauer, na którego silny wpływ miała filozofia buddyzmu, podkreślał, że świat przeniknięty jest irracjonalną wolą, a jej działanie skutkuje cierpieniem. Jedyne wyjście widział w wyzbyciu się woli jednostkowej, osiągnięciu stanu tak zwanej nirwany, który charakteryzuje się zanikiem wszelkich pragnień. Lekarstwem na cierpienie i pesymizm mogła być także w pewnym stopniu kontemplacja sztuki.
Nietzsche podważał zaś możliwość dotarcia do prawdy. Wskazywał, że zawsze obracamy się w świecie pozoru i kłamstwa, przy czym kłamstwo niejednokrotnie nazywamy prawdą, ponieważ jest to nam konieczne do uzasadnienia swojego postępowania i, w ostatecznym rozrachunku, przeżycia.
Artyści często poszukiwali alternatywnych światów, kontaktu z tym, co nadprzyrodzone. W tym celu posługiwano się różnego rodzaju używkami, takimi jak alkohol czy narkotyki (karierę w owym czasie robiło opium).
Charakterystyczne były też postawy nihilistyczne. Podawano w wątpliwość praktycznie wszystkie wartości, z jednym wyjątkiem – wartością sztuki.
Dekadenci gardzili światem mieszczańskim, ponieważ według nich był on zbudowany na zakłamaniu, pożądaniu bogactwa, zainteresowaniu rzeczami materialnymi. Typowego mieszczanina, którego jedyny celem w życiu było zrobienie kariery i zarobienie pieniędzy, zaczęto określać mianem filistra.
W tym czasie odnotowuje się również wzrost zainteresowania metafizyką. Dokonało się to między innymi dzięki filozofii Henriego Bergsona, który dowartościował intuicję w poznaniu intelektualnym i uczynił ją jednym z podstawowych narzędzi uprawiania filozofii.
3. Literatura i teatr modernizmu
Po okresie wielkich powieści realistycznych – odżywają poezja i dramat. Większą wagę przykłada się do wewnętrznych przeżyć bohaterów, nie w sensie psychologii, ale doświadczeń duchowych, irracjonalnych. Prądem, który przynosi znakomite dzieła, także malarskie, jest symbolizm. Jego założenia to przede wszystkim przekonanie o konieczności wyrażenia transcendencji (tego, co przekracza człowieka) i nawiązania poprzez twórczość kontaktu z Absolutem.
Według artystów nie da się tego osiągnąć poprzez wierne odwzorowywanie w dziełach świata widzialnego, dlatego próbują oni szukać nowych środków wyrazu. Najlepiej do tej funkcji nadaje się symbol. Jest to pewien motyw, który posiada – podobnie jak alegoria – podwójne znaczenie: pierwsze jest dosłowne, drugie zaś metaforyczne, konstytuujące się na wieloznaczności użytego obrazu. Symbol różni się od alegorii tym, że (w założeniu) konkretny obraz powinien być użyty tylko raz, alegoria natomiast – jak na przykład kobieta z opaską na oczach, trzymająca w jednej dłoni wagę w drugiej miecz (alegoria sprawiedliwości) – ma ustalone znaczenie, które wykorzystywane jest w wielu utworach. Symbol miał być jednorazowy, niepowtarzalny. Najczęściej przesycony jest elementami emocjonalnymi, w pewnym sensie ma charakter irracjonalny.
Wielkimi symbolistami na gruncie poezji byli: Charles Baudelaire, Arthur Rimbaud (genialny nastolatek), Stéphane Mallarmé (teoretyk symbolizmu), Paul Verlaine.
Życie części z tych poetów (Baudelaire, Rimbaud, Verlaine) było tak bujne jak ich sztuka – na granicy moralności, przepełnione skandalami. Określa się ich często jako poetów przeklętych (poetes maudits). Buntowali się przeciwko panującym normom społecznym i najczęściej byli niezrozumiani. Głosili hasło „sztuka dla sztuki”, co wyrażało sprzeciw wobec podporządkowania twórczości jakimś doraźnym celom politycznym czy społecznym.
 |
| Henri Fantin Latour - Pisarze dookoła stołu (1872); pierwszy plan od lewej strony: Paul Verlaine, Arthur Rimbaud |
Obok poezji powstało wiele ważnych powieści. W nich zaczęła przejawiać się poetyka ekspresjonistyczna, w której dominował niepokój, atmosfera buntu, pojawiały się zaburzenia nerwicowe u bohaterów, którzy często doświadczali absurdalności swojej egzystencji. Dobrym przykładem jest tu proza Franza Kafki, a wśród niej takie utwory jak „Proces” czy „Zamek”. Ważną powieścią jest także „Na wspak” Jorisa-Karla Huysmansa, uważana za biblię dekadentów. Jej bohaterem jest znudzony życiem arystokrata, któremu czas upływa na czytaniu ulubionych książek i eksperymentach przeprowadzanych na sobie za pomocą różnych używek.
Pod koniec XIX wieku teatr przeżywa prawdziwą reformę. Poszukiwano nowych gatunków dramatycznych i nowej formuły teatru. Charakterystyczne dla teatru modernistycznego jest współdziałanie artystów tworzących różne rodzaje sztuki, takich jak: malarze (dekoracja), poeci (teksty) i aktorzy. Ci ostatni poszukiwali możliwości zwielokrotnienia form ekspresji, ich gra była mniej sztuczna i konwencjonalna. Obok panujących już, tradycyjnych gatunków pojawił się dramat symboliczny i ekspresjonistyczny. Za twórcę pierwszego uchodzi Maurice Maeterlinck („Ślepcy”), drugi natomiast swoją pełną realizację ma w dziełach Franka Wedekinda („Puszka Pandory”) oraz Augusta Strindberga („Taniec śmierci”). Bardzo popularnym gatunkiem był również dramat psychologiczno-obyczajowy (Strindberg, Ibsen, Czechow).
4. Literatura i teatr w Młodej Polsce
 |
| Stanisław i Dagny Przybyszewscy (1897/98) |
W literaturze polskiej można wyróżnić dwa okresy. Pierwszy, liczony do końca XIX wieku, obfitował utworami dekadenckimi. Ich serię zapoczątkował Kazimierz Przerwa-Tetmajer swoim pierwszym tomikiem poezji z 1891 roku. Uchwycił w nim charakterystyczne nastroje epoki i panujący światopogląd – o jego poezji pamięta się przede wszystkim z tych względów, ponieważ jeśli chodzi o wartość artystyczną, nie były to dzieła genialne. Przerwa-Tetmajer swoim pierwszym tomiku zawarł słynne wiersze, będące deklaracjami światopoglądowymi, na przykład: „Nie wierzę w nic”, „Koniec wieku XIX”, „Hymn do Nirwany”.
Wielkim poetą omawianego okresu był Jan Kasprowicz. Początkowo tworzył wiersze naturalistyczne (cykl „Z chałupy”), potem jednak odnosił artystyczne sukcesy jako twórca symboliczny („Krzak dzikiej róży”) i ekspresjonistyczny (dwa tomiki hymnów: „Ginącemu światu” i „Salve Regina”). Wiersze w duchu ekspresjonizmu tworzył także Tadeusz Miciński, poeta niesłusznie pomijany.
Drugi okres w poezji młodopolskiej był związany z pojawieniem się optymistycznych elementów w twórczości poetów tego okresu. Świat coraz częściej świat był afirmowany niż odrzucany. Wzrasta zainteresowanie osobą św. Franciszka, co owocuje nurtem franciszkanizmu w literaturze. Leopold Staff tłumaczy wówczas „Kwiatki św. Franciszka”, a Jan Kasprowicz publikuje tomik „Księga ubogich”.
W prozie polskiej trudno doszukać się tak znaczących zmian jak w poezji. Widoczna jest jednak pewna jej liryzacja (szczególnie przy opisach przyrody), czego przykładem są powieści Stefana Żeromskiego. Pisarze nadal podejmują istotne społecznie tematy, przy czym w swoich dziełach próbują rozliczyć się z założeniami pozytywizmu. Często plany bohaterów o wielkich ideach i zapale kończą się porażką. Tak dzieje się na przykład z Tomaszem Judymem z powieści Żeromskiego „Ludzie bezdomni”. W narracji następuje subiektywizacja wypowiedzi. W miejsce wszechwiedzącego narratora trzecioosobowego pojawia się często narrator pierwszoosobowy, który przede wszystkim przeżywa rzeczywistość. Ważnym osiągnięciem prozy młodopolskiej jest dzieło Władysława Reymonta „Chłopi” (autor nagrodzony Noblem w roku 1924).
Dość osobliwą postacią omawianego okresu był Stanisław Przybyszewski. Jego powieści, pisane niezwykle wyrazistym i dynamicznym stylem, skupione są na psychologii bohaterów, najczęściej o dość wątpliwej moralności, będących typami nerwicowców („Dzieci szatana”, „Synowie ziemi”, „Mocny człowiek”).
Wielkim twórcą polskiego dramatu był Stanisław Wyspiański. Rozwijał on koncepcje tzw. teatru ogromnego. Miała to być synteza wszystkich sztuk, prezentowana jako wielkie widowisko teatralne. Wyspiański marzył o wybudowaniu na Wawelu amfiteatru i uczynieniu ze wzgórza wawelskiego ogromnej sceny. W swoich dramatach rozliczał się z narodowymi mitami. Korzystał przy tym z osiągnięć dramatu symbolicznego, wprowadzał do swoich utworów postaci fantastyczne, zacierał granice pomiędzy realnością a tym, co wyobrażone. Najważniejsze jego dramaty to: „Wesele”, „Noc listopadowa” „Warszawianka”.
Bujnie rozwinęła się tragifarsa, a najwybitniejszym dziełem owego okresu, jeśli idzie o ten gatunek, jest „Moralność pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej. W tragifarsie wykorzystywane są różne odmiany komizmu: sytuacyjny, postaci, elementy komedii charakterów. Utwór kończy się przeważnie zrealizowaniem zamierzeń bohatera, ale odbywa się to kosztem innych. Bohaterką „Moralności pani Dulskiej” jest typowa mieszczanka, pani Dulska, często postępująca wbrew nakazom moralności, przy tym uważająca się za wcielenie wszelkich cnót. Najważniejsza dla niej jest opinia otoczenia, a nie dążenie do w miarę obiektywnej oceny swojego zachowania. Dopóki poza domem nikt nie wie o niewłaściwym postępowaniu, wszystko jest w porządku. Taką postawę, od nazwiska bohaterki, zaczęto określać jako „dulszczyznę”.
5. Sztuki plastyczne i architektura modernistyczna
Obok impresjonizmu, ekspresjonizmu i symbolizmu (w sztukach plastycznych miał te same założenia co w literaturze – wyrażał się skrajną subiektywnością i próbami uchwycenia rzeczywistości transcendentnej) kształtuje się specyficzny dla modernizmu styl w malarstwie, rzeźbie, rzemiośle artystycznym i architekturze zwany secesją.
 |
| Secesyjna reklama galerii Art Nouveau „Nowoczesny Dom” (1902) - Manuel Orazi |
Charakteryzuje się on falistymi liniami, ornamentacją zawierającą elementy roślinne i orientalne, pastelowymi kolorami, motywami z natury. Starano się objąć tym stylem także elementy użytkowe, czego efektem są na przykład secesyjne klatki schodowe czy paryskie wejścia do stacji metra. Przedstawicielami secesji w sztukach plastycznych są miedzy innymi: Gustav Klimt i Alfons Mucha (oprócz obrazów tworzył także secesyjne plakaty).
Jako przykład secesyjnej ornamentyki podaje się często zdobnictwo wnętrza kościoła franciszkanów w Krakowie autorstwa Stanisława Wyspiańskiego. Tam też znajduje się słynny witraż twórcy przedstawiający Boga Ojca.
Z inspiracjami secesyjnymi w rzeźbie łączą się najczęściej faliste i miękkie kształty. Przykładem może być tutaj dzieło Georgesa Minne'a „Studnia z klęczącymi chłopcami”.
Najbardziej charakterystycznymi budowlami secesyjnymi są z kolei konstrukcje hiszpańskiego architekta Antonio Gaudiego.