Stanisław Wyspiański (1869-1907) to polski malarz, grafik, dramaturg.
 |
| Stanisław Wyspiański - portret artysty z żoną (1904) |
Urodził się 15 stycznia 1869 roku w Krakowie, we wczesnym dzieciństwie był wychowywany przez wujostwo. Uczęszczał do krakowskiego gimnazjum św. Anny. Studiował filozofię na Uniwersytecie Jagiellońskim, w 1887 roku rozpoczął także studia w Szkole Sztuk Pięknych. Był jednym z najzdolniejszych uczniów Jana Matejki (wspólnie pracowali nad odnową polichromii w Kościele Mariackim).
W 1890 Wyspiański wyjechał za granicę (Włochy, Szwajcaria, Francja, Niemcy), gdzie m.in. nawiązał znajomość z W. Ślewińskim i Gauguinem. Po 1894 roku artysta na stałe powrócił do Krakowa. Rozpoczął współpracę z Teatrem Miejskim w Krakowie i towarzystwem „Sztuka”. Od 1898 roku pełnił funkcję kierownika artystycznego tygodnika „Życie”. W tym czasie Wyspiański tworzył dzieła malarskie (początkowo nie przynosiły one artyście zbyt dużego uznania) i dramatyczne. Projektował polichromię w kościele Franciszkanów (witraże: błogosławiona Salomea, święty Franciszek, „Stań się”). W 1898 roku się ukazał się jeden z ważniejszych dramatów artysty – „Warszawianka”, zapoczątkowując serię tzw. „dramatów narodowych”. W 1900 roku Wyspiański wziął ślub z chłopką, Teodorą Pytko (para doczekała się czwórki dzieci).
Największą popularność przyniósł Wyspiańskiemu wystawiony w 1901 roku dramat pt.: „Wesele”, oparty na autentycznym weselu przyjaciela artysty – Lucjana Rydla. W 1906 roku Wyspiański rozpoczął pracę wykładowcy w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. W tym samym czasie wziął udział w tworzeniu Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i pracował jako radny miasta Krakowa. Tworzył liczne portrety, projektował grafikę i meble. Był współautorem projektu przebudowy wzgórza wawelskiego.
Schorowany artysta zmarł 28 listopada 1907 roku. Został pochowany w Krypcie Zasłużonych na Skałce.
Najważniejsze dramaty Stanisława Wyspiańskiego
1898 – „Warszawianka”
1899 – „Meleager”, „Protesilas i Laodamia”, „Klątwa”
1900 – „Sędziowie”, „Legion”
1901 – „Wesele”
1903 – „Wyzwolenie”, „Bolesław Śmiały”, „Achilleis”
1904 – „Noc listopadowa”, „Akropolis”
1906 – „Kwiaty nocą”
1907 – „Skałka”, „Zygmunt August”, „Powrót Odysa”
Twórczość Stanisława Wyspiańskiego
Debiut dramatopisarski Wyspiańskiego przypada na rok 1898, kiedy to miała miejsce autorska inscenizacja „Warszawianki”. Później powstały kolejne dzieła skupiające się na tematyce historycznej i politycznej: „Klątwa”, „Lelewel”, „Meleager”, „Protesilas i Laodomia”, „Legion”.
Największą sławę przyniosło artyście „Wesele”, wystawione w 1901 roku. Dramat był zupełnym novum na polskiej scenie. Publiczność i krytyka nie od razu doceniły jego artyzm i pojęły wymowę, ale ze względu na skandal towarzyski, jaki towarzyszył premierze, spektakl cieszył się dużym powodzeniem. Od tej pory Wyspiański skupił się przede wszystkim na dramatopisarstwie. W kolejnych latach powstały: „Achilles”, „Bolesław Śmiały”, „Wyzwolenie”, „Akropolis”, „Noc listopadowa”, „Powrót Odysa”, „Sędziowie”, „Skałka”.
W jego utworach cały czas żywa jest sprawa narodowa – Wyspiański nazywany był artystą „opętanym polskością”. Wiele dramatów opartych jest na historii Polski, a także na jej legendarnych dziejach. Ważne miejsce zajmują też rozważania o roli i miejscu artysty w ówczesnym świecie.
Wyspiański łączył różne tradycje literackie, czerpał z antycznej tragedii, ludowej szopki, z dramatów Szekspira i polskich romantyków. Jednocześnie hołdował nowoczesnym nurtom artystycznym takim jak: symbolizm, ekspresjonizm i naturalizm. Inspirował się także dziełami i teoriami Wagnera. Jego dramaty łączą realizm z fantastyką, patos z humorem i ironią.
Wyspiański walczył z mitem romantycznego bohatera, mesjanizmem polskim, „bogoojczyźnianym” patriotyzmem i współczesną biernością. W jego dramatach wyraźne jest wołanie o zjednoczenie wysiłków w czynie. Pojawia się też nuta profetyzmu, Wyspiański przyjmuje rolę wieszcza, ukazując przyszłe dzieje Polski. „Wesele” czy „Wyzwolenie” to dramaty „sumienia narodowego”. Artysta dokonuje tu rozrachunku z przeszłością i teraźniejszością. W „Wyzwoleniu” posłużył się chwytem teatru w teatrze, bohaterowi ukazują się maski, pewne typy postaw narodowych i społecznych. W ten sposób po raz kolejny zobrazował polskiego społeczeństwo.
Twórczość plastyczna Wyspiańskiego obejmuje witraże, dekoracyjne malarstwo ścienne, portrety i pejzaże (głównie widoki Krakowa). Artysta chętnie malował swoją rodzinę i znajomych. Jednym z ulubionych jego motywów było macierzyństwo. Stworzył też wiele pasteli przedstawiających dziecięce główki. Dzieci przedstawia Wyspiański najczęściej w naturalnych, nieupozowanych sytuacjach (np. w czasie snu).
Częstym motywem zdobniczym w jego pracach są rośliny o falistych, secesyjnych łodygach. Podobnie jak w dziełach literackich – dominuje tu nastrój melancholii i liryki albo dramatyzmu.
Na gruncie malarstwa Wyspiański także był symbolistą. Posługiwał się płaszczyznowymi plamami barwnymi zamkniętymi wyraźnym konturem.
Był poza tym autorem licznych projektów wnętrz, mebli (dla Towarzystwa Lekarskiego w Krakowie) i scenografii. W sztuce użytkowej łączył modernizm z elementami ludowymi.
Wybrane dzieła plastyczne Stanisława Wyspiańskiego
Witraże w kościele Franciszkanów w Krakowie
Obrazy: „Róże”, „Autoportret z żoną”, „Macierzyństwo”, „Śpiący Staś”, „Śpiący Mietek”, „Helenka”, „Planty o świcie”, „Widok z okna pracowni na Kopiec Kościuszki”, „Zakola Wisły”, „Dziewczynka z wazonem z kwiatami”, „Chochoły”
Afisz do „Wnętrza” Maeterlincka