Geneza i gatunek
Trzej muszkieterowie to pierwsza część cyklu powieści, opowiadającej o przygodach muszkieterów gwardii królewskiej – Portosa, Atosa, Aramisa i d’Artagnan’a. Utwór po raz pierwszy został opublikowany w odcinkach na łamach czasopisma „Le Siècle”, w 1844 roku. W tym samym czasie ukazało się także wydawnictwo książkowe. Kolejne części trylogii zostały zatytułowane: W dwadzieścia lat później oraz Wicehrabia de Bragelonne.
Utwór Dumasa wpisuje się w stylistykę powieści płaszcza i szpady, czyli dzieła przygodowego, którego bohaterami są dzielni wojowie w pelerynach, posługujący się szpadami. Powieść płaszcza i szpady łączy w sobie zazwyczaj również elementy stylistyki romantycznej i historycznej.
Uważa się, że inspiracją do stworzenia historii o muszkieterach była dla Dumasa lektura pamiętników pewnego muszkietera z Gaskonii – Charlesa de Batza. Ów bohater miałby stanowić literacki pierwowzór dla postaci d’Artagnan’a. W tworzeniu rzeczywistości XVII-wiecznej Francji pisarz wykorzystał także wiedzę historyczną swojego przyjaciela Augusta Maqueta.
Czas i miejsce akcji
Wydarzenia rozgrywają się na terenie Francji i Anglii na początku XVII wieku. We Francji rządzi wówczas król Ludwik XIII, a do tronu pretendował również, słynny ze swojej przebiegłości, kardynał Richelieu.
Uniwersalizm koncepcji Dumasa
Prócz waloru rozrywkowego, przygodowego, badacze literatury podkreślają w Trzech muszkieterach ponadczasowość przekazu. Perypetie czterech muszkieterów od wieków bawią i uczą zarówno młodszych, jak i starszych czytelników.
Powieść Dumasa jest utworem o charakterze historycznym – niektórzy uważają, że pomaga w poznaniu XVII-wiecznej historii Francji i jej sceny politycznej, choć faktem jest, że wiele okoliczności dziejowych zostało literacko przeobrażonych przez autora.
Problematyka i przesłanie
Francuski pisarz stworzył opowieść o niezłomnej i pięknej, opartej na honorze przyjaźni mężczyzn. W czasach współczesnych wciąż znane i wykorzystywane jest ich słynne zawołanie: „Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego!”. Tej wyjątkowej relacji nie była w stanie pokonać żadna intryga czy spisek. Przyjaźń muszkieterów oparta była bowiem na najważniejszych wartościach: wzajemnym szacunku, zaufaniu i braterstwie. Najważniejszym przesłaniem powieści Dumasa jest przekonanie, że lojalność zawsze jest opłacalna, a prawda powinna zawsze stać na pierwszym miejscu w naszym kodeksie etycznym.
Motywy
Podstęp – postacią, która króluje w tym względzie w powieści jest Milady, szpieg kardynała Richelieu. Jej intrygi dotyczą właściwie każdego z bohaterów po kolei.
Przyjaźń – motyw ten dotyczy wyjątkowej relacji łączącej czterech muszkieterów, którzy oparli ją na zaufaniu i szacunku, a także bezwzględnej lojalności wobec siebie. Nawet jeśli pojawiają się miedzy nimi konflikty i niedopowiedzenia – ich przyjaźń z powodzeniem potrafi przetrwać te próby.
Sługa – duże znaczenie dla wymowy powieści ma postać Plancheta – służącego d’Artagnan’a. który w różnych okolicznościach pozostaje wierny i pomocny swojemu panu. Ich relacja przywodzi na myśl braterstwo Don Kichota i Sacho Pansy.
Potajemna schadzka – pojawia się w wielu momentach powieści i dotyczy właściwie wszystkich par w niej występujących. Niektóre z tych romansów kończą się szczęśliwie – inne wręcz przeciwnie.
Recepcja
Powieść Dumasa odniosła niemal natychmiastowy sukces. Szybko zaczęły zatem powstawać adaptacje teatralne, a w kolejnych wiekach – filmowe. Pierwsze tłumaczenia utworu na język angielski ukazały się już w 1846 roku, czyli zaledwie w dwa lata po wydaniu oryginału. Wieli pisarzy mniej lub bardziej odnosiło się do motywów z Trzech muszkieterów w nadziei, że nawiązania te pomogą im odnieść sukces literacki.