Ramy czasowe
Romantyzm rozumiany jako pewna epoka literacko-artystyczna został zapoczątkowany w Niemczech i w Anglii mniej więcej w 1800 roku. W innych krajach europejskich romantyzm zaczął się nieco później – około 1820 roku. Sam termin „romantyzm” został upowszechniony przez Niemców: Friedricha Schlegla i Novalisa. Koniec romantyzmu na gruncie europejskim (Europa Zachodnia) przypada natomiast na lata 40. XIX wieku.
Charakterystyka epoki
Romantyzm jako prąd w sztuce jest przede wszystkim opozycją wobec klasycyzmu, a więc zasad harmonii, precyzji i doskonałości formalnej. Tendencjom tym przeciwstawia się swobodną twórczość artystycznego geniusza, którego nie może ograniczać ani ciasna forma, ani schematyzm myślowy. Jako światopogląd romantyzm jest przede wszystkim ideologią rewolucji i buntu. Można powiedzieć, że chodzi tu o światopogląd wyrosły na gruncie doświadczeń Wielkiej Rewolucji Francuskiej, wiary w możliwość urządzenia świata na nowo.
Ponadto romantyzm odrzuca rozum jako jedyne narzędzie poznania i poszerza narzędzia poznawcze o serce i wiarę. Tym samym romantyzm odkrywa niejako drugą stronę rzeczywistości: metafizyczną głębię natury i ducha dziejów. Mamy tu również do czynienia z zupełnie nową antropologią. Człowieka postrzega się już nie przez pryzmat rozumu, ale duszy. Romantyzm odkrywa więc życie wewnętrzne i staje się swoistym prekursorem psychologii głębi.
Najważniejsze tendencje artystyczne literatury romantycznej to historyzm, gotycyzm, romantyczna frenezja oraz ludowość. Romantyce zwracają zatem swoją uwagę w stronę przeszłości, tajemniczych, irracjonalnych zjawisk oraz folkloru. Na tym tle powstaje więc wzorzec typowego bohatera romantycznego. Jest to osobowość samotnika i indywidualisty, który często przeżywa nieszczęśliwą miłość i poszukuje swojego miejsca w historii.
Główni twórcy
Jeżeli chodzi o romantyzm w Niemczech do najważniejszych twórców zalicza się tu Johanna Wolfganga Goethego („Cierpienia młodego Wertera”, „Faust”, „Król Olch”), Friedricha Schillera („Zbójcy”) i Heinricha Heinego. Głównymi gatunkami literackimi oprócz liryki stają się ballada romantyczna, powieść poetycka oraz dramat. Z kolei na gruncie angielskim mamy do czynienia z rozkwitem powieści historycznej i gotyckiej. Najważniejszym twórcą tej pierwszej był Walter Scott („Waverley”, „Ivanhoe”). Największym mistrzem angielskiego jest jednak George Gordon Byron, twórca powieści poetyckich i poematów dygresyjnych („Giaur”, „Korsarz”, „Don Juan”).
We Francji na uwagę zasługuje z kolei przede wszystkim wielki Viktor Hugo, głównie ze względu na swoje dramaty romantyczne „Cromwell” i „Hernani”. Romantyzm rosyjski sygnują z kolei nazwiska Aleksandra Puszkina („Eugeniusz Oniegin”, „Borys Godunow”), Nikolaja Gogola („Martwe dusze”) i Michaiła Lermontowa („Bohater naszych czasów”).