Ramy czasowe
Ramy czasowe polskiego romantyzmu, choć jak każda periodyzacja w zjawiskach kulturowych są wprawdzie umowne, ale wyraźnie określone. Za datę rozpoczęcia polskiego romantyzmu uznaje się bowiem rok 1822, czyli wydanie „Ballad i romansów” Adama Mickiewicza. Epokę tę kończy natomiast wybuch powstania styczniowego, czyli rok 1863.
Polski romantyzm jest bardzo silnie związany z ideami patriotycznymi. Wskazuje na to już sam fakt, że najważniejsi twórcy tej epoki należą do pierwszego pokolenia urodzonego w Polsce porozbiorowej. Była to zatem generacja, która nie pamiętała już wolności i bardzo pragnęła jej zasmakować. Stąd romantyczne idee rewolucji i zmiany starego świata znalazły na polskim gruncie wielu zwolenników.
Znamienne jest również to, że periodyzacja romantyzmu w Polsce również jest związana z walkami o wolność. Wyróżnia się tu bowiem okres przed powstaniem listopadowym, okres powstania listopadowego i okres międzypowstaniowy (czyli po Listopadzie).
Okres przedpowstaniowy
Dla romantyzmu przedpowstaniowego najbardziej charakterystycznym zjawiskiem jest bunt wobec klasycystycznych zasad sztuki, a także francuszczyzny. Tradycjami, do których chcieli odwoływać się twórcy były średniowiecze i ludowy folklor. Zamiast sięgania do rozumu, uruchomiono uczucia i intuicje jako główne władze poznawcze. Wszystkie te tendencje doszły do głosu już w „Balladach i romansach” Mickiewicza. Ponadto w tym okresie pojawiły się inspiracje orientalne i związane z nimi zainteresowanie podróżą. Owocem takiego światopoglądu były „Sonety krymskie” Adama Mickiewicza, „Konrad Wallenrod” i wczesne powieści poetyckie Juliusza Słowackiego (np. „Żmija”).
Równocześnie zaczął rozwijać się nurt literatury inspirowanej gotycyzmem, a więc operującej atmosferą grozy i obfitującej w krwawe sceny. Powieści takie pisywał młody Krasiński. Jego najwybitniejszym osiągnięciem w tej materii było dzieło „Agaj-Han”. Innym przedstawicielem tego nurtu był Seweryn Goszczyński („Zamek kaniowski”, „Król zamczyska”).
W literaturze dominował bajroniczny typ bohatera romantycznego, indywidualisty i nieszczęśliwego kochanka. Najbardziej charakterystycznym wcieleniem tego typu jest Gustaw z IV części „Dziadów”.
Powstanie listopadowe
Niewątpliwym przełomem w dziejach polskiego romantyzmu było powstanie listopadowe, które stanowiło ucieleśnienie wszystkich romantycznych idei: dążenia do wolności, obalenia starego świata i rewolucji. Nic dziwnego, że jednym z haseł powstania było powiedzenie: „Słowo stało się ciałem, a Konrad Wallenrod Belwederem”. Kończył się bowiem napięty okres spisków i konspiracji. Oprócz doraźnej liryki powstańczej, najważniejszymi utworami, które podjęły bezpośrednio temat powstania były wiersze Adama Mickiewicza: „Reduta Ordona” i „Śmierć Pułkownika” oraz Juliusza Słowackiego „Sowiński w okopach Woli”.
Twórczość polistopadowa
Upadek powstania spowodował wielki upadek polskiego ducha. Doszło przede wszystkim do podziału na literaturę emigracyjną i krajową. Największe osiągnięcia artystyczne przyniosła oczywiście ta pierwsza, dlatego emigrację polistopadową określa się przymiotnikiem „wielka”. Był to więc czas wspaniałych arcydzieł. Ich największa erupcja przypada na lata 1832 – 1836. Ukazują się wtedy „Dziady” drezdeńskie (1832), „Kordian”(1834), „Pan Tadeusz” (1834), „Nie-Boska komedia” (1835), „Irydion” (1836).
Dominującą tendencją w myśleniu o sprawie narodowej stał się mesjanizm, czyli przekonanie o wyjątkowej roli Polski na arenie świata. Miała ona polegać na cierpieniu za grzechy Europy i tym samym dokonaniu dzieła zbawienia. Dziełem rozwijającym tę koncepcję na największą skalę były „Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego” Mickiewicza. Z twórców krajowych najważniejsze dzieła wyszły spod pióra Teofila Lenartowicza, Władysława Syrokomli i Kornela Ujejskiego.
Lata 40. i 50.
Lata 40. w polskim romantyzmie emigracyjnym to przede wszystkim zainteresowanie mistyką. Wynika to ze związku romantyków z Andrzejem Towiańskim i jego nauką. Przełom mistyczny to ważna cecha twórczości Słowackiego, który zaczyna wówczas pisać swoje wielkie dramaty takie, jak „Ksiądz Marek” czy „Samuel Zborowski”. Jego własna filozofia genezyjska doszła natomiast do głosu w dziełach „Genesis z Ducha” i „Król duch”. Mickiewicz z kolei po wydaniu „Liryków lozańskich” przestaje tworzyć i zajmuje się już tylko działalnością uniwersytecką oraz polityczną. Wybitnym zjawiskiem lat 50. jest natomiast Cyprian Kamil Norwid, najmłodszy z pokolenia romantyków, którego twórczość zamyka polski romantyzm.
