Spór klasyków z romantykami był jedną z najważniejszych debat o sztuce i literaturze polskiej w XIX w. Spór ten został zapoczątkowany przez Kazimierza Brodzińskiego rozprawą pt.: „O klasyczności i romantyczności, tudzież o duchu poezji polskiej”, która został wydrukowana w „Pamiętniku Warszawskim” w 1818 r. Rok później - swoim tekstem „O pismach klasycznych i romantycznych” (publikacja na łamach „Dziennika Wileńskiego”), stanowiącym odpowiedź na artykuł Brodzińskiego - w debatę włączył się Jan Śniadecki. Graniczną datę sporu stanowi natomiast wybuch powstania listopadowego, które przypieczętowało zwycięstwo wartości romantycznych.
Istota sporu i główni klasycy
Debata pomiędzy klasykami a romantykami dotyczyła kwestii światopoglądowych, filozoficznych i politycznych. Zakończenie owej walki w postaci wybuchu powstania listopadowego spowodowało jednak, że spór ten zaistniał w potocznej świadomości głównie jako starcie dwóch opcji ideowych: wierności tradycji i rewolucji. Wiele miejsca poświęcono tu zagadnieniom literackim.
Literatura klasyczna to przede wszystkim estetyka normatywna, której tradycja sięga czasów antycznych, kiedy to Arystoteles wydał swoją „Poetykę”. Zasady sztuki klasycznej są zatem ściśle określone, podlegają sprawdzalnym regułom i opierają się na pojęciu kanonu. Klasycyzm oscyluje wokół wartości takich, jak umiar, racjonalność, harmonia, doskonałość formy. Ideałem realizującym te założenia są antyk, renesans, oświecenie, a zwłaszcza francuski klasycyzm. Tak pojmowana sztuka ma oczywiście swoje wielkie autorytety, które stanowią koronny argument na rzecz wierności wobec klasycyzmu.
Wystąpienie Śniadeckiego popierające takie rozumienie sztuki zostało wsparte przez twórców starszego pokolenia, a więc artystów oświeceniowych, którzy nie chcieli pogodzić się z oddaniem „rządu dusz” w ręce nowych mistrzów. Istotnego głosu dla prowadzonej przez Śniadeckiego linii polemiki dostarczył Franciszek Salezy Dmochowski ze swoimi „Uwagami nad teraźniejszym stanem, duchem i dążnością poezji polskiej” z 1825 r. Jak zaznacza zaś Alina Witkowska, poeci oświeceniowi sięgnęli przede wszystkim po ostrze satyryczne (Kajetan Koźmian, Franciszek Morawski, Stefan Witwicki).
Argumenty romantyków
Po stronie sztuki romantycznej opowiedział się natomiast Kazimierz Brodziński w słynnej rozprawie „O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej”. Badacz zestawiając ze sobą dwa sprzeczne wzorce literatury doszedł do wniosku, że romantyczność jest estetyką bliższą naszemu narodowemu usposobieniu. Znamienne jest jednak, że Brodziński postrzegał romantyzm w kategoriach sentymentalnych. Dostrzegał w nim zainteresowanie rodzimą naturą, sielankowość i prostotę. Z takim podejściem do sztuki romantycznej ostro polemizował Maurycy Mochnacki w artykule „O krytyce i sielstwie”. Akcentował on bowiem ciemne strony tej literatury, jej gwałtowność i buntowniczość. Mochnacki był również autorem słynnej repliki na tekst Śniadeckiego, zatytułowanej „Niektóre uwagi nad poezją romantyczną z powodu rozprawy Jana Śniadeckiego „O pismach klasycznych i romantycznych”.
Generalnie argumentami romantyków były wartości, które wylicza Alina Witkowska:
wyobraźnia, oryginalność, spontaniczność, szczerość, prawo do dysharmonii i „gry przeciwieństw” oraz kategoria geniuszu.
Warto zatem zauważyć, że estetyka romantyczna jest nadal aktualna, a ukształtowane w jej obrębie jakości są wyznacznikami współczesnego pojmowania artyzmu. Zapoczątkowana przez Johanna W. Goethego estetyka geniuszu, czyli postrzegania twórczości jako przestrzeni wybitnej, symbolicznej kreacji spowodowała, że sztuka operująca symbolem jest do dziś znacznie wyżej wartościowana niż sztuka alegoryczna.
Rola Mickiewicza
O zwycięstwie romantyków w polskiej poezji zadecydowały jednak nie tyle teoretyczne spory, ile twórczość mistrza, czyli Adama Mickiewicza. Już jego programowa ballada „Romantyczność” była wyposażona w argumenty polemiczne wobec stanowiska Śniadeckiego. Ponadto poezja wieszcza znalazła ogromne uznanie w oczach publiczności, co zadecydowało o powszechnej aprobacie dla estetyki romantycznej.