Geneza i znaczenie
Określenie „Wielka Emigracja” oznacza zjawisko socjologiczno-kulturowe, które miało miejsce po powstaniu listopadowym, a zatem odnosi się do przymusowego opuszczenia Polski przez około 7 tysięcy osób (głównie powstańców lub podejrzanych politycznie). Należy pamiętać, że przymiotnik „wielka” odnosi się przede wszystkim do dokonań, jakie owa formacja wniosła w dorobek narodowy. Dlatego zjawisko, które mieści się w przedziale czasowym lat 1831 – 1863 wyraziście odróżnia się od wszystkich pozostałych typów polskiego wychodźstwa.
Wyznacznikiem Wielkiej Emigracji jest epoka międzypowstaniowa – pomiędzy powstaniem listopadowym i styczniowym. Głównym ośrodkiem owej formacji wychodźców stał się Paryż, ale polscy emigranci osiedlali się również w Anglii, Belgii i w Szwajcarii. Pod względem socjologicznym omawiane zjawisko, jak zaznacza Alina Witkowska, przyjmuje specyficzną postać kultury samotnych mężczyzn. Trzeba bowiem pamiętać, że emigrantami byli przede wszystkim żołnierze, którzy na obczyźnie znaleźli się w sytuacji podwójnej alienacji: odcięcia od kontaktu z krajem i trudności w znalezieniu życiowych partnerek. Fakt ten miał niebagatelne znaczenie dla całej działalności emigrantów. Zadecydował bowiem o dążeniu byłych powstańców do zrzeszania się w większe ugrupowania i tworzenie rozmaitych instytucji o charakterze społecznym.
Centrum Wielkiej Emigracji i wewnętrzne podziały
Niekwestionowanym kulturowym centrum emigrantów polistopadowych stał się Paryż. W obrębie tego miasta osiedliło się najwięcej polskich powstańców, a ponadto na Wyspie świętego Ludwika znajdował się Hotel Lambert, gdzie mieszkał książę Adam Czartoryski, pretendujący do roli przywódcy emigracji. W Paryżu mieściła się większość powołanych do życia przez emigrację instytucji kulturalnych: biblioteki, stowarzyszenia naukowe, salony literackie. Tutaj przebywali najważniejsi polscy poeci: Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, Zaleski, a potem również młodszy od pozostałych Norwid.
Światopoglądowo jednak środowisko Wielkiej Emigracji było głęboko podzielone, a linie owych rozłamów wyznaczały odmienne opcje polityczne. Z Hotelem Lambert, kierowanym przez Czartoryskich, byli związani konserwatyści. Główną ideą tego stronnictwo było przywrócenie Polski niepodległej o ustroju monarchicznym, w którym najważniejszą rolę pełniłaby arystokracja jako warstwa przewodnia narodu. Ponadto książę Czartoryski uważał, że głównym narzędziem walki o niepodległość powinny być zabiegi dyplomatyczne, a nie otwarta, nieprzemyślana walka. Zupełnie inny odłam polityki emigracyjnej wyznaczało Towarzystwo Demokratyczne Polskie. W jego obrębie, zwłaszcza pod wpływem obserwacji nowoczesnej polityki Zachodu, narodziło się przekonanie o konieczności powstania Polski demokratycznej.
Emigranci podejmowali również inicjatywy zjednoczeniowe, czego wyrazem było np. powstanie już w 1831 r. Komitetu Narodowego Polskiego, a potem Komitetu Narodowego Emigracji Polskiej (pod przywództwem gen. Dwernickiego). Jednak podczas gorących dyskusji tego organu dochodziło do częstych i niepotrzebnych pojedynków. Interesujący jest w tym kontekście fakt, że mimo tak ostrych podziałów i ciągłych emigracyjnych sporów, emigranci polscy prawie w ogóle nie asymilowali się na obczyźnie, ale pozostawali grupą odrębną.
Instytucje kulturalne
Wielka Emigracja stworzyła własne ośrodki naukowo-kulturalne, które przetrwały przez długi czas i miały doniosłe znaczenie nie tylko dla samych wychodźców, ale dla polskiej kultury i duchowej kondycji narodu w ogóle. Można tu wymienić polskie szkoły, biblioteki i księgarnie. Ważną instytucją było, powstałe w 1832 r. Towarzystwo Literackie Polskie, którego działalność polegała na wyszukiwaniu polskich akcentów w prasie i literaturze zagranicznej oraz promowaniu polskiej kultury.
Najważniejszym przedsięwzięciem było w tym zakresie stworzenie Biblioteki Polskiej, której powołanie w 1838 r. miało stanowić początek Biblioteki Narodowej w Polsce. Dzięki wspólnym wysiłkom i datkom emigrantów mogła ona powstać na Wyspie świętego Ludwika w Paryżu, gdzie znajduje się do dziś. Biblioteka Polska stanowiła serce Wielkiej Emigracji, ponieważ umiejscowiony był tam również Dom Polski. Innym istotnym ośrodkiem była Drukarnia i Księgarnia Polska prowadzone przez Eustachego Januszkiewicza i Aleksandra Jełowickiego.
Literatura emigracyjna
Wielka Emigracja to również wielka polska literatura pełniąca bardzo doniosłą funkcję w jednoczeniu całego środowiska oraz podtrzymywaniu nadziei na powrót do niepodległej Polski. Szczególne znaczenie miało tu dzieło Mickiewicza „Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego”, ponieważ poeta dowartościował w nim status emigranta jako pielgrzyma, który ma określony cel, a jego poświęcenie nie idzie na marne. Oczywiście niezmiernie istotnym utworem dla środowiska paryskiego był również „Pan Tadeusz” pisany „ku pokrzepieniu serc”. To właśnie wśród emigrantów narodziła się koncepcja wieszcza narodowego, jako poety-przewodnika Polaków. Niekwestionowaną pozycję w tym względzie miał oczywiście Mickiewicz, potem zaś Słowacki. Za trzeciego wieszcza długo uważano Józefa Bohdana Zaleskiego, twórcę budującego mit Kresów. Potem natomiast jego pozycja została zachwiana przez Zygmunta Krasińskiego.