Geneza i źródłosłów
Termin „romantyzm” obejmuje kilka istotnych obszarów znaczeniowych. Po pierwsze, jest to epoka w dziejach kultury, po drugie – styl w sztuce, po trzecie zaś określona filozofia i prąd umysłowy, które mogą się pojawić w różnych okresach historycznych. Sama nazwa wywodzi się z kilku źródeł. Jednym z nich jest lingua romana”, czyli język romański, którym posługiwały się starożytne plemiona zamieszkujące teren dawnej Europy, zwłaszcza Galii.
Innym ważny element stanowi romans, a więc nazwa gatunku literackiego o tematyce miłosnej. W XVIII w. z kolei pojawił się przymiotnik „romantic”, oznaczający coś niezwykłego, oddziaływającego na wyobraźnię, najczęściej określano nim krajobraz. Wreszcie w 1798 r. Fryderyk Schlegel sformułował definicję sztuki, którą nazwał romantyczną.
Światopogląd romantyczny
Na światopogląd romantyczny składa się konkretna teoria świata, człowieka i wartości. Rzeczywistość jest w romantyzmie traktowana jako żywy, czuły organizm. Ponadto zmianie ulega tu dotychczasowe pojmowanie kategorii mimesis, czyli naśladowania natury. Romantyzm nie odrzuca tej zasady, ale postrzega naturę jako siłę kreacyjną, dlatego odwzorowywanie rzeczywistości nie polega na jej biernym odtwarzaniu, ale na imitowaniu mechanizmów jej działania. Świat jest traktowany jako szyfr skonstruowany przez Boga. Mamy tu do czynienia z teorią korespondencji, która zakłada, że w najmniejszym elemencie rzeczywistości można dostrzec prawa rządzące makrokosmosem.
W odniesieniu do człowieka światopogląd romantyczny akcentuje indywidualizm. Jednostka znajduje się najczęściej w konflikcie ze światem, dlatego ulubionymi bohaterami romantycznymi są buntownicy lub nieszczęśliwi kochankowie, którzy z przyczyn społecznych nie mogą być razem. Z drugiej strony to właśnie romantyzm dowartościowuje zbiorowość. Na gruncie tej ideologii powstaje nowoczesna koncepcja narodu rozumianego nie jako grupa mająca wspólne pochodzenie etniczne, ale jako tak zwana „wspólnota wyobrażona”. Składają się na nią wspólna historia, język, religia i obyczajowość.
Romantyzm dowartościowuje dążenia niepodległościowe poszczególnych narodów, dlatego ważną rolę odgrywa pojęcie i idee rewolucji. Najważniejszymi tradycjami, do których odwołuje się romantyzm są średniowiecze, Biblia, orientalizm, sztuka północy, ludowość oraz twórczość Williama Szekspira.
Na obyczajowość romantyczną składają się nie tylko salony literackie i ekstrawagancja przejawiająca się w modzie i w sposobie bycia, ale również kultura pamiątek. To właśnie ta epoka powołuje do życia instytucję antykwariatu. Kwitnie wówczas kolekcjonerstwo rzeczy przywiezionych z podróży do Rzymu czy Konstantynopola.
W świecie wartości romantycznych najbardziej liczą się uczucie i intuicja, to za ich pomocą poznaje się tajemnicę rzeczywistości. Szczególne znaczenie przypisuje się sztuce i artyście. Światopogląd romantyczny ukształtował aktualną do dziś estetykę geniuszu, czyli przeświadczenie, że najważniejszymi walorami dobrej twórczości są symbolizm, głębia, tajemnica i oryginalność.