Nazwa
Termin „mistycyzm” wywodzi się z języka greckiego, gdzie mystikos znaczy tyle, co tajemniczy. Mistycyzm oznacza więc zgłębianie tajemnicy bytu, polegające na bezpośrednim kontakcie z sacrum. Termin ten odnosi się do określonego prądu filozoficznego przejawiającego się w różnych epokach i dziedzinach ludzkiej aktywności: w religii, literaturze, sztuce. Jak zaznacza Jan Tomkowski, mistycyzm teoretycznie różni się od „mistyki”, ponieważ ta druga odnosi się do doświadczeń konkretnej jednostki. Formami mistycyzmu mogą być wizje, objawienia czy halucynacje.
Geneza i rozwój
Nurt mistyczny pojawia się w wielu religiach od początku ich istnienia: obecny jest w judaizmie, buddyzmie, chrześcijaństwie czy w islamie. Wyróżnia się tak zwany mistycyzm ortodoksyjny, a więc uznany przez Kościół oraz nieortodoksyjny. Do pierwszego nurtu można zaliczyć np. myśl św. Augustyna, św. Jana od Krzyża czy św. Teresy z Avila. Jednym z najbardziej znanych mistyków nieortodoksyjnych był natomiast mistrz Eckart.
W okresie romantyzmu najważniejsze postaci mistycyzmu europejskiego to Boehme, Emanuel Swedenborg i Saint-Martin. W połowie XIX w. mistycyzm zaczyna ewoluować w kierunku spirytyzmu i ezoteryzmu. W okresie pozytywizmu i modernizmu przybiera on więc postać bliską parapsychologii, okultyzmu i magii.
Funkcjonowanie w romantyzmie
W epoce romantyzmu mistycyzm stał się nurtem ściśle związanym z literaturą. Można tu wymienić autorów takich, jak William Blake czy Novalis. Do polskich twórców, których dzieła zostały naznaczone doświadczeniem mistycznym należeli Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki. Niejednokrotnie powstanie tego typu literatury było poprzedzone doznaniem przez poetę duchowego objawienia, często połączonego z wewnętrzną metamorfozą.
U Mickiewicza ślady takich doświadczeń widać już w balladzie „Romantyczność” oraz w II części „Dziadów”, jednak apogeum stanowi w tym kontekście Wielka Improwizacja z III cz. „Dziadów”, która według przekazu poety, została napisana w ciągu jednej nocy. Szczególnie interesujące wydaje się tu imię tajemniczego męża, czyli słynne „czterdzieści i cztery”, interpretowane przez badaczy na wiele różnych sposobów. Ponadto elementy mistyczne można odnaleźć w „Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego”, opartych na wzorcach ksiąg biblijnych.
Słowacki z kolei doznał iluminacji w Pornic, w 1844 r., czego efektem były jego pisma mistyczno-profetyczne: „Genezis z Ducha” i „Król Duch”. Pierwszy z utworów przedstawia świat jako twór nieśmiertelnego Ducha, przybierającego w toku historii coraz doskonalsze wcielenia. „Król Duch” z kolei wprowadza do mistycznej wizji rzeczywistości elementy słowiańskie, a zwłaszcza dzieje Polski, które poeta analizuje przez pryzmat metamorfozy Ducha.
Należy pamiętać, że mistycyzm polskiej literatury romantycznej był związany z działalnością Andrzeja Towiańskiego i wpływem jego tajemniczej myśli filozoficzno-religijnej. Pod silnym wpływem nauczyciela znajdował się przede wszystkim Mickiewicz, natomiast fascynacja towianizmem u Słowackiego miała miejsce przed 1843 r., kiedy to poeta poróżnił się z kołem towiańczyków. Do wczesnych utworów mistycznych autora „Kordiana” można zaliczyć „Godzinę myśli”, „Księdza Marka” czy „Sen srebrny Salomei”.