Co to jest mesjanizm? Jaka jest jego geneza i rodzaje? Jakie miał znaczenie w epoce romantyzmu? Poniżej znajdziesz te wszystkie informacje. To dobra powtórka przed sprawdzianem!
Mesjanizm - co to?
Mesjanizm to nazwa zjawiska w literaturze romantycznej, które posiada rodowód religijny. Termin wywodzi się od słowa „mesjasz” zaczerpniętego z hebrajskiej Biblii, które oznacza zbawcę.
Mesjanizm to zatem przekonanie o nadejściu „Bożego pomazańca”, który zbawi ludzkość i zapoczątkuje na ziemi okres wiecznej szczęśliwości. Owym zbawcą może być zarówno jednostka, jak i zbiorowość.
Geneza mesjanizmu
Jak stwierdza Stanisław Pieróg, mesjanizm jest oznaką kryzysu kultury i pojawia się w epokach wielkich przełomów. Mesjanizm romantyczny z jednej strony wyrastał ze zwrotu w stronę duchowości i religii (w opozycji do filozofii oświeceniowej), a z drugiej stanowił sprzeniewierzenie się oficjalnej doktrynie Kościoła. Właśnie w okresie romantyzmu po raz pierwszy pojawiła się nazwa mesjanizm. Została ona użyta w 1831 r. przez Józefa M. Hoene-Wrońskiego.
Znaczenie mesjanizmu
Mesjanizm romantyczny przejawiał się w filozofii, polityce i literaturze. Koncepcje mesjanistyczne wykorzystywali pierwsi utopijni socjaliści, jak Claude Henri de Saint-Simon.
Szczególne rozwinięcie znalazł jednak w literaturze polskiej. Miała na to wpływ specyficzna sytuacja Polski, która pod koniec XVIII w. utraciła własną państwowość, a romantycy starali się znaleźć ideologię, która wyjaśniałaby przyczynę narodowych klęsk. Odnaleźli ją w przekonaniu, że Polska spełnia rolę Chrystusa i przez swoje cierpienia może zbawić pogrążoną w kryzysie Europę.
Rodzaje mesjanizmu
Jak zaznacza Pieróg, polski mesjanizm przybiera trzy podstawowe postaci: filozoficzną, moralną i poetycką.
Mesjanizm filozoficzny
Filozoficzną wersję mesjanizmu reprezentują Józef Hoene-Wroński i August Cieszkowski.
W ich myśli zawarty jest postulat zastąpienia religii filozofią i wiara w odkrycie odwiecznych praw historii. Wychodząc od idealistycznej filozofii niemieckiej (zwłaszcza Hegla), uznają oni, że dzieje mają charakter rozwojowy, a ostatnią epoką będzie powszechne zbawienie i przeobrażenie moralne ludzkości. Cieszkowski nazywa nową erę „epoką Ducha Świętego”. Co ciekawe, według myślicieli owo osiągnięcie ziemskiego raju dokona się dzięki postępowi nauki i techniki. Mamy tu do czynienia z połączeniem metafizyki i racjonalizmu.
Mesjanizm moralny (towianizm)
Moralistyczna postać mesjanizmu została stworzona przez Andrzeja Towiańskiego i Mickiewicza.
Jego wyróżnikami są irracjonalizm oraz wiara w przemianę świata za pomocą rewolucji czynu, co odróżnia go od odmiany filozoficznej. Obaj myśliciele uważają, że prawdę o świecie można poznać tylko za pomocą intuicji, a nie intelektualnych rozważań. Ponadto jest ona dana osobie nieskalanej moralnie, która pełni funkcją „męża Bożego” walczącego ze złem. Owi wybrańcy przybliżają ostateczne nastanie Królestwa Bożego na ziemi. Najważniejszymi składnikami tej ideologii są: doskonałość moralna, aktywne zaangażowanie w walkę ze złem i historiozofia zakładająca wiarę w rychłe zbawienie ludzkości.
Mesjanizm poetycki
Mesjanizm poetycki stanowi swoistą syntezę mesjanizmu filozoficznego i moralnego. Z jednej strony dużą rolę przypisuje się tu metafizyce, ale z drugiej przyjmuje ona postać pewnego systemu myślenia (zwłaszcza u Słowackiego).
Mesjanizm poetycki ma charakter narodowy, to znaczy najważniejszą rolę w planie zbawienia pełni Polska jako „Chrystus narodów”. Ponadto chodzi tu o poetycką realizację tej ideologii, a więc szczególną rolą obdarza się poetę jako swoistego pośrednika objawionej prawdy, czyli narodowego proroka. Należy tu wymienić przede wszystkim profetyczną prozę Mickiewicza: „Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego”.
Ponadto mesjanizm poetycki jest silnie naznaczony mistycyzmem. Jego najpełniejszą realizację stanowi mistyczny nurt w twórczości Słowackiego. Dzieła takie jak „Genezis z Ducha” oraz „Król-Duch” zawierają wykład filozofii mesjanistycznej, zgodnie z którą Duch świata przybiera coraz to nowe wcielenia w celu osiągnięcia ostatecznego raju na ziemi. Jednym z jego wcieleń jest naród polski.
Wątki mesjanistyczne można odnaleźć również w dramatach i poematach Słowackiego: „Anhelli”, „Ksiądz Marek”, „Sen srebrny Salomei”, „Zawisza Czarny”, „Samuel Zborowski”. Polska jako Mesjasz występuje również u Krasińskiego w traktacie „O stanowisku Polski z Bożych i ludzkich względów”, a także w zbiorze poetyckim „Przedświt” oraz w dramacie „Nie-Boska komedia”.