Geneza
Ludowość pojawiła się w literaturze po raz pierwszy w okresie romantyzmu. Zainteresowanie w tym okresie kulturą prostego gminu wynika z kilku powodów. Po pierwsze, w romantyzmie rodzi się nowoczesna koncepcja narodu, jako „wspólnoty wyobrażonej”, o istnieniu której nie decydują granice państwa, ale tak zwany „duch narodu”. Korzeni owej duchowości romantycy poszukują w pierwotnych obyczajach i wierzeniach przechowywanych przez lud. Po drugie, w gminie najlepiej ujawnia się romantyczny światopogląd, wedle którego ważniejsza jest prawda uczucia i serca niż chłodny racjonalizm kojarzony z epoką oświecenia. Po trzecie, romantyzm poszukuje wszystkiego, co przekracza sztywne ramy kanonu, nie jest kulturą centrum, ale marginesu i prowincji. Chodzi tu o koncentrację na tak zwanym kolorycie lokalnym. Wieś z tajemniczą naturą i zabobonnymi wierzeniami doskonale wpisuje się w takie postrzeganie świata.
Znaczenie
Według „Słownika terminów literackich”, ludowość to;
program nawiązywania do ludowej literatury, czerpania z niej motywów i wzorców stylistycznych, a niekiedy też przyswajania właściwych jej postaw wobec świata
Ludowość jest więc rodzajem estetyki, ale też konkretnego światopoglądu. W pierwszym znaczeniu polega ona na posługiwaniu się gatunkami charakterystycznymi dla kultury gminu, a więc balladą czy pieśnią ludową. Z kolei jako postawa myślowa ludowość oznacza sięganie po motywy ludowych postaci, mentalności, wiary oraz motywy fantastyczne.
Funkcjonowanie w romantyzmie
W polskiej wersji romantyzmu balladą posługuje się przede wszystkim Adam Mickiewicz. W utworach z tego gatunku odnajdujemy wszystkie wcielenia ludowości. Postaci z ludu pojawiają się np. w „Rybce”. Z kolei programowa ballada „Romantyczność” wyraża gminny światopogląd zawarty w słowach:
Czucie i wiara silniej mówią do mnie niż mędrca szkiełko i oko.
Fantastyka ludowa jest natomiast cechą świata przedstawionego np. w „Świtezi”, „Świteziance” czy w „Liliach”. Motywy ludowe w twórczości Słowackiego można odnaleźć przede wszystkim w „Balladynie”, gdzie ważną rolę odgrywa jezioro Gopło i zamieszkujące w nim bóstwa. Przejawem światopoglądu ludowego w tym dramacie jest również motyw winy i kary. Ludowość stanowi ważną cechą tragedii Słowackiego „Lilla Weneda”, przedstawiającej prehistoryczne losy dwóch walczących plemion słowiańskich: Lechitów i Wenedów.
Inspiracja folklorem jest również obecna w poezji Norwida (np. „Wieś”, „W Weronie”, „Moja piosnka II”). Z kolei Teofil Lenartowicz całą twórczość opiera na motywach ludowych Mazowsza. Można tu wymienić takie zbiory, jak „Lirenka”, „Nowa lirenka”, Piosenki wiejskie dla ochronek” czy poematy: „Bitwa racławicka”, „Opowiadania mazowieckiego lirnika”. Ludowość w wydaniu Lenartowicza sprowadza się do stylizacji utworów poetyckich na wiejskie piosenki operujące charakterystyczną rytmiką, refrenem i rymem.