Ramy czasowe renesansu
Początków renesansu badacze tego okresu upatrują już w XIV wieku. Mimo że jest schyłek średniowiecza, można już dostrzec pierwsze zwiastuny nowej epoki. Trudno w jej wypadku wskazywać choćby umowną datę początkową, ponieważ brakuje jakiegoś przełomowego wydarzenia – jakim był na przykład upadek cesarstwa zachodniorzymskiego dla średniowiecza – które mogłoby stanowić potencjalną cezurę. Koniec epoki można określi za to bardziej dokładnie. Najczęściej podaje się trzy daty:
- 1517 – wystąpienie Marcina Lutra i początek reformacji
- 1545 – początek soboru Trydenckiego
- 1648 – koniec wojny trzydziestoletniej
Tak duża rozbieżność spowodowana jest specyfiką kultur poszczególnych państw, które nie pozwala jednoznacznie wyznaczyć dokładnych ram czasowych nie tylko w przypadku renesansu, ale właściwie każdej epoki.
Nazwa epoki – renesans (odrodzenie)
W języku polskim funkcjonują dwie równouprawnione nazwy omawianego okresu: odrodzenie i renesans. Obie znaczą dokładnie to samo, ponieważ termin „odrodzenie” stanowi tłumaczenie francuskiego słowa renaissance. Tą nazwą omawianą epokę określił Jacob Burckhardt, dziewiętnastowieczny szwajcarski historyk sztuki. Jego myśl wpłynęła na dowartościowanie renesansu i jednoczesną deprecjację średniowiecza. Burckhardt przeciwstawiał renesans średniowieczu. Średniowiecze miało być okresem zaprzepaszczenia dziedzictwa antycznego i upadku kultury. Odrodzenie, jak sama nazwa wskazuje, ożywiło – zdaniem historyka – niesłusznie zapomnianą tradycję i wyzwoliło ducha ludzkiego z okowów narzuconych przez poprzednią epokę. Dzisiaj tezy Burckhardta dotyczące średniowiecza są powszechnie odrzucane.
Filozofia i światopogląd renesansu
W światopoglądzie nastąpiło pewne przewartościowanie w stosunku do poprzedniej epoki. Teocentryzm został zastąpiony przez humanizm, co oznaczało, że większą wagę zaczęto przykładać do spraw doczesnych, a Kościół stracił część swojego wpływu w wielu sferach ludzkiej działalności. Ożywienie filozofii epikurejskiej było na to dobitnym przykładem. Uznano, że należy cieszyć się pięknem świata i korzystać z życia ziemskiego. Nie oznaczało to jednak całkowitego rozluźnienia obyczajów. Przewrót polegał raczej na odnalezieniu harmonii. Życie ludzkie przestało być postrzegane jako konieczny, ale uciążliwy etap na drodze do prawdziwego szczęścia, jakim jest Bóg.
Zaczęto dostrzegać piękno świata i możliwości twórcze człowieka. Filozofia wyzwoliła się po części spod dyktatu teologii, co pozwoliło na rozwój nauk przyrodniczych (Giordano Bruno) i powolne kształtowanie się paradygmatu naukowego, które swoje pełne rozwinięcie uzyska w wiekach następnych. W związku z tym uległo zmianie samo pojęcie Boga – surowego sędziego zastąpił deus artifex, czyli Bóg-artysta, który daje człowiekowi dowody swojej miłość poprzez piękno stworzenia. Tym sposobem świat doczesny został dowartościowany.
Oprócz epikureizmu spotykaną postawą był stoicyzm (za stoika uznawał się na przykład Jan Kochanowski).
 |
| Tycjan „Wenus z Urbino” (1538 r.) |
Europejska literatura renesansowa
Za ważnych przedstawicieli literatury renesansowej uważa się takich twórców jak: Francesco Petrarca, Giovanni Boccacio oraz François Rabelais. Ich twórczość zapowiada zwrot w kulturze (Petrarca, Bocaccio) lub jest jego pełnym wyrazem (Rabelais) – kultura w czasach odrodzenia skupia się głównie na człowieku i jego ziemskich problemach.
Petrarca znany jest najbardziej z cyklu sonetów zadedykowanych ukochanej – Laurze. Tworzył w języku włoskim i łacińskim, pasjonował się literaturą antyczną, zabierał głos w dyskusjach intelektualnych swojej epoki. Można powiedzieć, że był uosobieniem renesansowego ideału poety, który wyrażał się w formule poeta doctus (poeta uczony).
Obok niego najwspanialszym twórcą zwanym księciem poetów, był Pierre Ronsard. Przywrócił on literaturze wiele gatunków antycznych i, podobnie jak Petrarca, sławił miłość. Jego wiersze nasycone są uczuciowością.
Boccaccio to autor cyklu nowel zatytułowanych zbiorczo „Dekameron”. Tematyka tego dzieła skoncentrowana jest przede wszystkim na przeżywaniu ludzkiej miłości, także erotycznej. Na podstawie jednej z nowel o tytule „Sokół” w XIX wieku sformułowano teorię noweli, która nosi nazwę „teorii sokoła”.
Rabelais to twórca dość kontrowersyjny. W swoim wielkim dziele opisującym życie i przygody olbrzymów, Gargantui i Pantagruela, krytykował panujący porządek społeczny i opisywał zdarzenia łamiące ówczesne tabu. Pojawiają się tam chociażby dokładne opisy czynności fizjologicznych. Od imienia jednego z tytułowych bohaterów wzięło się określenie „gargantuiczny śmiech”, podkreślające, oględnie mówiąc, rubaszność i nieprzyzwoitość.
W renesansie pojawia się nowy ważny gatunek epicki – esej. Bierze on swoją nazwę od tytułu dzieła francuskiego pisarza Michela Montaigne'a, który jest autorem „Prób” (po francusku „Essais”). W swojej książce zamieszcza on luźne rozważania dotyczące ludzkiej natury, obyczajów, zachowań, porównuje systemy etyczne, przypatruje się bogactwu różnych kultur. Zasadą konstrukcyjną są przede wszystkim skojarzenia, które przywodzi na myśl wybrany temat, struktura nie jest poddana ścisłym zasadom kompozycyjnym.
Wraz ze zwrotem ku sprawom doczesnym prężnie rozwija się myśl polityczna. „Książę” Niccolo Machiavellego stanowi manifestacją nowego spojrzenia na sferę polityki, od której zdecydowanie oddziela się etykę. Władca nie może wzbraniać się przed użyciem podstępu, zleceniem mordu czy grabieżą majątku, jeśli to w ogólnym rozrachunku przyczyni się do umocnienia jego władzy i pomyślności poddanych.
Dzięki żywemu zainteresowaniu kulturą antyku, do literatury powracają starożytne gatunki dramatyczne i twórczość takich dramatopisarzy jak Seneka Młodszy, Terencjusz czy Plaut. Swobodnie rozwija się teatr dworski, w którym wystawia się tragedie i komedie. We Włoszech kształtuje się specyficzny gatunek o nazwie comedia dell'arte. Był to rodzaj komedii dla ludu, o luźnej formie opartej przede wszystkim na błazeńskich popisach czy gagach. Powtarzalność postaci występujących w comedi dell'arte doprowadziła do powstania komediowych typów postaci, takich jak: Arlekin, Kolombina czy Dottore.
W Anglii pojawia się tak zwany dramat elżbietański (głównie Szekspir), ale jest on na tyle specyficzny, że trudno nazwać go dramatem renesansowym.
Polska literatura renesansowa:
Renesans to złoty wiek kultury polskiej. W owym czasie rozwija się szybko język polski, a literatura w nim tworzona osiąga swoje dojrzałe formy. Na gruncie liryki, epiki i dramatu najważniejsze dzieła tworzą Mikołaj Rej oraz Jan Kochanowski. Ten pierwszy uważany jest za ojca literatury polskiej. Za pomocą słynnego wersu: „A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”, zadekretował on odejście od łaciny w twórczości polskich pisarzy. Właściwie jest to pisarz z pogranicza epok. W jego twórczość można odnaleźć wiele dzieł dydaktycznych, co łączy go z średniowieczem, ale jako propagator języka polskiego Rej jest z pewnością twórcą renesansowym.
Jan Kochanowski miał nieocenione usługi w dziedzinie poezji polskiej. Rozwinął wiersz polski i był wynalazcą wielu nowych form wierszowych. Wzorował się na pisarzach antycznych, ale można u niego dostrzec także wpływy Petrarki, co świadczy o tym, iż poeta zorientowany był w zmianach, jaki dokonują się w literaturze Europy. Z pewnością można mu przypisać miano poeta doctus. Jest także twórcą dramatu „Odprawa posłów greckich”, w którym próbuje przestrzegać antycznych wyznaczników tragedii. Tworzył również w języku łacińskim („Elegie”).
Obok literatury pięknej rozwinęła się literatura polityczna. Traktaty politycznej pisali Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Orzechowski, a w swoich kazaniach ksiądz Piotr Skarga nawoływał do miłości ojczyzny i dobrowolnej rezygnacji z samolubstwa (prywaty) na rzecz dobra narodu.
Warto wspomnieć na koniec o Łukaszu Górnickim, autorze „Dworzanina polskiego”. Jest to nie całkiem oryginalny utwór, gdyż w sporej części stanowi przekład „Il Corteggione” Baltazara Castiglione. Z kart dzieła wyłania się idealny wizerunek renesansowego szlachcica, który powinien połączyć swoje szlachetne pochodzenie z wykształceniem i honorem. Górnicki dostosował utwór Castiglione do polskich realiów. O ile pisma Reja prezentowały ideał polskiego ziemianina, a Kochanowski realizował wzór uczonego poety, tak Górnicki zaprezentował model dworzanina.
 |
| Sandro Botticelli „Wiosna” (1481-1482 r.) |
Architektura renesansowa
Renesans złagodził surowość gotyku. Ostre łuki zostały zastąpione przez półkoliste, miejsce strzelistych wież zajęły kopuły. Zrezygnowano ze sklepień krzyżowo-żebrowych, tak charakterystycznych dla gotyckich budowli, powróciły sklepienia kolebkowe (znane już z architektury romańskiej). Symbolem sztuki architektonicznej nie jest już katedra, większą wagę niż w epoce poprzedniej przykłada się do budowli świeckich.
Jednym z prekursorów architektury renesansowej był Filippo Brunelleschi. Warto wspomnieć tutaj, że rodak Brunelleschiego, Włoch Bartolomeo Berrecci, jest projektodawcą renesansowej kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, którą nazywa się perłą renesansu.
Pojawienie się włoskich artystów w Polsce związane jest z królową Boną, żoną króla Zygmunta Starego. To właśnie ona sprowadziła swoich rodaków do nowej ojczyzny, gdzie stworzyli wiele dzieł światowej klasy.
Malarstwo i rzeźba renesansu
Eksperymenty z optyką miały ogromny wpływ na rozwój malarstwa. Odkryciem była perspektywa zbieżna, pozwalająca na oddanie głębi. Pojawiły się też takie wynalazki jak sfumato (zacieranie konturów przedmiotów dzięki operowaniu światłem) oraz światłocień (kontrastowanie plam jasnych i ciemnych). To wszystko rozszerzyło asortyment środków, jakimi mógł posługiwać się malarz, co sprawiło, że obrazy przestały być schematyczne i sprawiające wrażenie płaskich.
Jak można się spodziewać, powróciły tematy mitologiczne, choć nadal wielu malarzy pracowało na zlecenie Kościoła, co niejako wymuszało podejmowanie motywów biblijnych czy szerzej – religijnych. Najbardziej znanymi malarzami owego czasu byli m.in.: Leonardo da Vinci, Michelangelo Buonarotti, Rafael Santi, Sandro Botticelli.
W rzeźbie zwraca się większą uwagę na piękno ludzkiego ciała i jego ekspresję. Często rzeźbiono Madonnę z Dzieciątkiem lub pietę (przedstawienie cierpiącej Maryi, trzymającej w ramionach zmarłego Chrystusa), ale i tutaj pojawiają się wątki związane z antykiem, jak chociażby inspirowane mitologią zdobienia.
Michał Anioł był jednym z najważniejszych twórców rzeźby tego czasu.