Kultura renesansu kształtowała się pod wpływem antycznych wzorców. Rzesze humanistów studiowały starożytne teksty: Cycerona, Wergiliusza, Arystotelesa, Platona. Filozofia i literatura formowały nowy światopogląd. Sztuka antyczna stała dla człowieka renesansu nauczycielką piękna.
Ogromne znaczenie dla rozwoju kultury w renesansie miał wynalazek druku. Pozwolił ona na znacznie szybszą wymianę myśli, upowszechnianie się języków narodowych, wzrost poziomu edukacji. Za sprawą słowa drukowanego Europę dość szybko obiegły tezy Marcina Lutra. Być może losy Jana Husa potoczyłyby się inaczej, gdyby i on mógł liczyć na tak szeroki rozgłos. Miał więc druk udział w reformacji i później w jej zwalczaniu.
Rozwój języków narodowych w renesansie
Łacina byłą językiem ludzi wykształconych, posługiwali się nią duchowni, dyplomaci, władcy. Po łacinie wykładano na uniwersytetach i pisano książki – przynajmniej w średniowieczu, ponieważ w renesansie zaczęło się to zmieniać. Warstwy wykształcone nadal posługiwały się łaciną, jednak coraz bardziej doceniano znaczenie języków narodowych.
Duży wpływ na te tendencje miała reformacja. Na potrzeby kościołów reformowanych dokonywano przekładów Pisma Świętego. Luter, który domagał się przede wszystkim rozumienia wiary, wprowadził liturgię w języku niemieckim. Podobnie czyniły inne gminy protestanckie.
Również świeccy pisarze coraz częściej posługiwali się swoimi ojczystymi językami. Był to przejaw indywidualizmu, choć znacznie ograniczał grono potencjalnych odbiorców. W Polsce pionierami literatury narodowej byli Mikołaj Rej i Jan Kochanowski.
Rozwój języków narodowych pociągnął za sobą powstawanie traktatów ortograficznych i podręczników gramatyki. Powoli kształtowała się poprawna pisownia, choć proces ten miał trwać jeszcze przez kolejne wieki.
Rozwój szkolnictwa w odrodzeniu
Uniwersytety i wykształcenie humanistyczne
Epoka odrodzenia to czas dynamicznych zmian w sposobie i zakresie nauczania. Powstają nowe uniwersytety, na których coraz większe znaczenie mają nauki świeckie. Rozwija się astronomia, nauki prawnicze i – oczywiście – studia humanistyczne. Naukę coraz częściej podejmują synowie mieszczan, szczególnie na zachodzie Europy. Zamożni włoscy kupcy mogą sobie pozwolić na kształcenie swoich dzieci.
Uniwersytety stanowią ośrodki rozwoju i wymiany myśli. Idee Lutra, pisma Erazma z Rotterdamu czy koncepcje Machiavellego są tu szeroko dyskutowane. Renesans nie zna plagiatu, więc dokonuje się licznych przekładów obcych twórców. Jałowe dysputy w nauce zastępują doświadczenie i obserwacja, co pozwala na szybki rozwój nauk przyrodniczych.
Jezuici - działania na gruncie kultury
Idee humanistyczne ogarnęły także życie zakonne. W tym duchu powstało nowe zgromadzenie – jezuici. Założycielem Towarzystwa Jezusowego był hiszpański duchowny, Ignacy Loyola. Tym, co odróżniało jezuitów, było życie wśród świeckich, a nie w zamkniętych społecznościach klasztornych. Mieli oni ogromne zasługi w zakresie rozwoju edukacji, dbali o poziom nauczania w swoich kolegiach tak, że niejednokrotnie przewyższały one pod tym względem uniwersytety. Interpretowali dorobek starożytnych w duchu chrześcijaństwa, co zapoczątkowało powstanie humanizmu katolickiego.
Filozofia renesansowa
Głównym prądem umysłowym tej epoki był humanizm. Nurt powstały we Włoszech, później prężnie rozwijający się we Francji, gdzie zrodził się humanizm sceptyczny. Dominująca w średniowieczu scholastyka została poddana gruntownej reformie i skierowała się w stronę odnowionego tomizmu. Odrodziły się również idee stoickie i epikurejskie, a więc filozofia życia codziennego.